KELAMBAZ

Yazar Mehmet Hasan Bulut geçtiğimiz günlerde Twitter’da şu cümleyi paylaştı: “Hegel der ki; insanı hayvandan ayıran fark dindir.”

Bu tweete karşılık, “İnsan ve hayvan arasındaki fark, akıldır… Halt etmiş gavur! Canlı cansız her mevcudat zikrederken hayvanlara dinsiz denilemez...” gibi cevabî tweetler geldi. Evvelâ hayvanların dini yoktur diye başlayalım. Muhakkak ki canlı cansız varlıklar da Rabbini ve Peygamber Efendimizi (aleyhisselam) bilir. Yalnız din bir kurallar bütünüdür ve insanlara lazımdır. Aklı başında olmayanlara ve hayvanlara değil. Onlar bu kurallardan muaftır, öldükten sonra yok olacaklardır. Bu sebepten yazar Bulut’un paylaştığı Hegel cümlesinin tenakuz içermediğini görüyoruz. Tabii ki binlerce İslâm âlimi varken Hegel'i kılavuz belleyecek değiliz. Aynı şekilde Decartes’tan sonra rasyonalizmi (akılcılık) en tepe noktaya vardıran bu filozofun “aklı” değişmez, tek güvenilir kaynak olarak göstermesinin felsefi bir saçmalık olduğunu biliriz. Bir Müslüman olarak Hegel'in hakikate (dine) sadece akıl yoluyla ulaşılabileceği ve mutlak dinin Hristiyanlık olduğu iddiasını da tasdiklememiz söz konusu olamaz.

İslâm dininde ilim kıymetlidir. Hegel gibi Müslüman olmayan filozof, yazar veya herhangi bir insanın dine, akla, ahlâka mugayir olmayan sözlerini topyekûn reddetmek emredilmemiştir. Üstelik gayrımüslimlerin fikirlerinden istifade etmek, dine ters olmayan ilim ve bilimleriyle medeniyete fayda sağlamak, onların dağarcıklarındaki faydalı bilgiyi, kendi dağarcığındaki havuza dâhil etmek tavsiye edilmiştir. “İlim Çin’de de olsa alınız!” hadis-i şerifi meşhur bir hadistir. İslâmiyet Müslüman olmayanlara kalben meyletmeyi, methetmeyi, gönül vermeyi, dinlerine mahsus şeyleri yapmayı, küfre sebep olan hallerini, sözlerini beğenmeyi yasaklamıştır sadece. Buğd-i fillah (Allah düşmanlarını Allah rızası için sevmemek) denilen bu husus doğru imanın alâmeti olarak bilinir. Fakat dinimiz gayrımüslimleri kalbe sokmayı yasakladığı gibi yüzlerine karşı sert davranmayı, ezâ etmeyi de men eder.

İnsanın Hayvani Tabiatı

Tekrar akıl mevzusuna gelirsek;

İslâm âlimleri aklın teferruatlarını kitaplarında bahis mevzusu etmişledir sıkça. Geçtiğimiz asrın âlimlerinden Esseyyid Abülhâkim Arvasi Efendi (kuddise sirruh) “akıl yalnız Allâhü Teâlâ’nın varlığını ispat etmekte biraz iş görür” buyurarak, aklın tek başına insanı “hayvanî” yaşantıdan kurtaramayacağını bildirmiştir. Âlimler aklın teferruatlarını anlatırken bu varlığı iki kısma ayırmıştır: Selim akıl ve sâkim akıl. Selim akıl iyiye, güzele, hak dine götürür. Sâkim akıl ileriyi göremeyen, yanılabilen akıldır. Hayvanî tabiat ancak dini kaideler ile disiplin altına alınır.

Her insan yaradılışı icabı bir inanç sistemine bağlanmaya ihtiyaç duyar. Karşılaştığı bazı meseleleri fizikî kurallara oturtamaz ve metafiziğe temayülü olur. Rabbimiz yarattıklarını en iyi bilendir şüphesiz. İnsanın fıtratını hak dini İslâmiyet’i kabule uygun yaratmıştır. Hadis-i şerifte de “Bütün çocuklar Müslümanlığa elverişli olarak dünyaya gelir. Daha sonra bunları ana-babaları Hristiyan, Yahudi ve dinsiz yapar.(Taberanî)” buyrulmuştur.

Bildiğimiz üzere İslâm dairesine girmek için teslim olmak, dinin akâid, fıkıh, ibadet, muamelat, ahlâk kısacası bütününü akıl yürütmeden kabul edip kâlben tasdik etmek lazım gelir. Akla uygun geldiği için iman etmek Aydınlanma ile başlayan Rönesans dönemindeki akılcılar gibi aklı tek ölçü görmeye sebep olur ve o iman, iman olmaktan çıkar.

Aklı Kullanmak

İman ederken akıl ile sorgulama yapılmaz fakat emirlerin hikmetlerinin araştırılmasında mahzur yoktur. İslâmiyet iman ettikten sonra aklımızı kullanmaya da ehemmiyet verir. Tercihlerimizin üzerinde -fayda/zarar bağlamında geri dönüşü bakımından- düşünmemizi ister. Bu sebepten aklı örten, kontrolümüzü hislerimize teslim eden müzik, zina, alkol, kumar gibi işleri, irade-i cüz’iyemizi bu haramlara sevk edecek yolları yasaklamıştır. Hatta büyük günahlar listesinde olmasa da satranç, futbol (umumî olarak spor), şehveti harekete geçirici şiir-yazı gibi faaliyetler de uygun görülmemiştir. İslâm dini haram menşeli geçici ve sonradan büyük tahribata yol açan hazlardan uzak tutmakla daimi bir huzur temin eder insana. Dünya ve ahiret rahatlığı ancak ve ancak vahiy yoluyla gönderilen bu ilahi hükümlere tâbii olmakla kazanılır.

Yazıyı yine Abdülhâkim Arvasi hazretlerinin mektubundan bir parçayla bitirelim: Akıl bir kuvve-i derrâkedir. Yani anlayıcı bir kuvvettir. Hakkı bâtıldan, iyiyi kötüden, faydalıyı zararlıdan ayırt etmek için yaratılmıştır. Bunun için hakkı bâtıl ile karıştırabilecek olan insanda, cinde ve meleklerde akıl yaratılmıştır. Müminlerin dinî aklı ve dünyevî aklı olduğu gibi, kâfirlerin de dinî ve dünyevî aklı vardır. Kâfirin dünya işlerine eren aklı, ahiret işlerine eren aklından üstün olduğu gibi, müminin ahiret işlerini anlayan aklı dünya işlerini anlayan aklından üstündür. Fakat bu hâl devamlı değildir. Dünya geçer, biter. Geçici işlere yarayan akıl, devamlı olan, bitmeyen işlere yarayan akıldan daha kıymetli olamaz.

De ki: “Yeryüzünde dolaşın da önceki milletlerin sonlarının nasıl olduğuna bakın.” Onların çoğu Allah'a ortak koşan kimselerdi.

Sizden önce(ki milletlerin başından) nice olaylar gelip geçmiştir. Yeryüzünde gezin dolaşın da yalanlayanların sonunun nasıl olduğunu bir görün.

Allah-ü teâlâ Rum Suresinin 42. ve Âl-i İmran Suresinin 137.ayetlerinde mealen böyle buyuruyor. İlk insan ve ilk peygamber Hazret-i Adem'in Dünya'ya gelmesinden sonra insan nüfusu çoğaldı ve farklı yerlerde yaşamaya başladılar. Asırlar geçince farklı beldelerde yaşayan insanlar farklı kabileler teşkil etmeye başladı. Allah-ü teâlâ da evvela Hazret-i Adem, sonra da onun neslinden peygamber olarak seçtiği kimseler vasıtasıyla bu insanlara iman ve ahkam bilgileri gönderdi. Bütün peygamberler, kavimlerini tek olan bir yaratıcıya inanmaları ve inandıktan sonra da bazı emir ve yasaklara uymaları mevzusunda ikaz ettiler. Lakin insanın içinde nefs denilen ve kötü huyların, egoistliğin kaynağı mevkiinde bir kuvvet bulunduğu için insanların çoğu bu peygamberlere inanmadı. Allah-ü teâla bu hakikati Kur'ân-ı Kerim'de şöyle beyan buyuruyor:

Andolsun, senden önceki topluluklara da peygamber gönderdik. Onlara hiçbir peygamber gelmiyordu ki onunla alay etmiş olmasınlar. (Hicr 10-11)

Tek bir ilaha tapınıp nefse ağır gelen emir ve yasaklara uymak yerine insanların çoğu, efsaneler ve masallar üzerine inşa edilmiş, umumiyetle tıpkı insan şeklinde olan fakat ölümsüz olduklarına inandıkları, insanlar gibi evlenen, birbirlerini kıskanan ve öldüren, ahlakî prensiplerden uzak ilahlara inanmaya meyl ettiler. Taştan ve tahtadan bunların suretlerini yapmaya başladılar ve bu insan suretindeki heybetli heykeller insanlara cazip geldi. Bu mevzu hakkında Eshab-ı Kehf, kafir hükümdar karşısında cesurca şu sözleri söylemişerdir:

"Rabbimiz, göklerin ve yerin Rabbidir. Ondan başkasına asla ilâh demeyiz. Yoksa andolsun ki saçma bir söz söylemiş oluruz. Şunlar, şu kavmimiz, Ondan başka ilahlar edindiler. Onlar hakkında açık bir delil getirselerdi ya! Artık kim Allah’a karşı yalan uydurandan daha zalimdir?" (Kehf 14-15)

Ve böylece binlerce yıl geçip gitti. Şuanda ise son peygamberin bisetinden 1450 sene geçmiş bulunuyor. Arkaya dönüp baktığımızda yüklü bir insanlık tarihi görüyoruz. Peki bu kadar sene boyunca gelip geçen insanlar neler yaptılar? Nerelerde ve nasıl yaşadılar? Neler yazdılar? Neler inşa ettiler? Nelere taptılar?...

İşte bu soruların cevaplarını tarih ve arkeoloji ilimleri bizlere veriyor. Arkeoloji kelimesine bakacak olursak, Yunanca arkhaios; antik, eskiye ait, ilkel manalarına geliyor. -logia ise konuşmak, tartışmak demek. Ben ise bu yazımda 19. asrın sonlarında İstanbul'da kurulan İstanbul Arkeoloji Müzelerinden ve içerisindeki dikkate değer bazı eserlerinden bahsedeceğim.

Refik Halid Karay'ın "Üç Nesil Üç Hayat" eserinin "Yemek Sofrası" kısmından iktibas:

...Fakat modern devrin en hoşuma gitmeyen ciheti, bir­çok evlerde yalnız yemek odasının kalkması, şekli gizleme­si değil, mutfak ve yemeğin evden elini eteğini çekmesi, mutfak bacalarının tütmez olmasıdır. Kadınlı erkekli iş ve memuriyete sarılmak, ayrıca hem bunlara hem de sinema saatlerine yetişmek kaygısı yüzünden halk gıdasını sokakta hemen hemen angarya sayar gibi alelacele almaktadır.

Sıhhat ve iktisat bakımından çok zararlı olan bu duru­mun, aile terbiyesi üzerinde de tesiri fenadır. Sofra başı aile fertlerini birbirine ilmikler; sıcak aşın dumanı, aradaki sevgi ve bağlılığı tazeleyen tılsımlı bir tütsüdür. Aile terbiyesinin içyüzü yemek masasının etrafında mahiyetini gösterir.

Geçimsiz karı kocayı yemekte daha iyi anlarsınız; seviş­meyen fertleri de yine orada... En güzel, ılık, gıpta verici ve saadet zevkine doyurucu tablo, sofra başında toplanmış ne­şeli ve iştahlı bir aile manzarasıdır. Bunun ne derece hasret çektirici bir şey olduğunu ve elde fırsat varken ondan istifade edilmesi lazım geldiğini uzun müddet gurbette yalnız ka­lanlar pek iyi bilirler. Gurbettekini yalnız yemek doyurmaz; manen de gıdalanması için aile sofrasına muhtaçtır.

Ev, yatak demektir; sofra da aile... Ancak kendi yatağında yatmak ve kendi yemeğini yemek kaidesine riayetle haki­ki aile teessüs eder.

Akşamları, eve dönerken mezeci dükkânlarında^, ayakta durup bir kadeh bira ile sosis yuvarlayanlara ve muhallebici iskemlesine ilişip tavuk suyuna pilav yutanlara, hemen hemen aç kalmışlara karşı duyduğum merhametle bakar ve acırım. Mekteplerde çocuğa evde pişen ve ailece başına ge­çilip yenen yemeğin değerini telkin lazımdır.

Sokakta karın doyuranlar, başka memleketlerde yalnız yabancılar, bekârlar, züppeler ve sefa düşkünleridir. Bizde de eskiden yemek zamanı evde bulunmamak askerî bir vazifeyi ihmal kadar çirkin, hatta cezaya layık görülürdü. Sofradan kaçmak hürriyeti, aile efradından kimseye verilmezdi. Frenk­lerde de hala, yemek saatinde masa başında hazır olmak, aile­nin riayete mecbur bulunduğu en esaslı bir kaidedir.

Hatta tek başına yaşayan bir adam için bile yemeğini evinde yemek, onu hem iktisaden korur hem de birçok bela­lı sergüzeştlerden uzak bulundurur. Tanıdığım bekârlardan evinde, hizmetçisine yemek yaptıranlarla yemeği dışarı­da yiyenler arasında kendimce ufak bir mukayese yaptım: Birincilerin sıhhatleri yerinde olduğu gibi bütçeleri de mütevazindir; ikinciler bir sürü vakalara maruz kaldıktan başka midelerinden memnun değillerdir; bütçelerinin mü­tevazinsizliğinden de başkaları yaka silkiyor.

Bütün bunlar içindir ki, Üç Nesil Üç Hayat serisinde sof­ra ve yemek faslının içtimai noktadan büyük bir ehemmiyeti vardır. Ayakta karın doyurulan mezeci dükkânlarının çoğalması da aile ve terbiye bakımından zararlı bir duru­mun gittikçe yerleşmesine işarettir. Daha beş on sene evvel İstanbul'da onlara benzer tek dükkân yoktu. Bugün bir mecburiyet halini aldı.

Yaşadığımız zaman dilimi İslâm dininde ahir zaman olarak isimlendirilen zaman diliminde yer alıyor. Hicrî bin senesinden sonra ahir zamanın başladığı ve kıyamete kadar her asrın bir evvelkinden kötü olacağı bildirilmiş din büyüklerince.

“En iyi, en hayırlı insanlar benim asrımda bulunan Müslümanlardır. Onlardan sonra en iyileri, onlardan sonra gelenlerdir. Onlardan sonra da en iyiler onlardan sonra gelenlerdir. Onlardan sonra gelenlerde yalanlar yayılır. Bunların sözlerine, işlerine inanmayınız. (Buharî)”  “Her asır, önceki asırdan daha bozuk olur. Böylece kıyamete kadar hep bozulur. (Hadika)” Hadis-i Şerif’te buyurulan hayırlı asırlarda yaşayan Müslümanlara sırasıyla Eshab-ı Kiram, Tabiin ve Tebe-i Tabiin deniliyor.

Ahir zamanın başlangıcına tekabül eden dönemde, hicri 971 (miladî 1563) senesinde, bid’atlerle perdelenmiş İslâm dininin ışıklarını ortaya çıkaran ve bütün kâinata yayan büyük âlim ve veli İmam-ı Rabbanî hazretleri (kuddise sirruh) dünyaya teşrif ediyor. Hindistan Serhend’de doğan bu büyük zât sünnetleri ihya ediyor ve kıyamete kadar gelecek insanlara istikamet belirleyen mektuplar yazıyor. Bu mektuplar daha sonra Mektûbat isimli eserde toplanıyor, medreselerde, evlerde ışığını saçmaya devam ediyor. Hicri 971-1034 arasında, yani bin senesinin bitişi ile iki bin senesinin başlangıcı olan periyotta ömür süren İmam-ı Rabbanî hazretleri (kuddise sirruh) bizzat içinde bulunduğu zamanın “ahir zaman” olduğunu bildiriyor.

Aradan asırlar geçti, takdir-i ilahi vuku buldu ve bizler de sayılı nefeslerimizi vermeye başladığımız ahir zaman dünyasına adım attık. İçinde bulunduğumuz devir son on senede baş döndürücü bir hızla şekil değiştirdi. Ahir zamanın kuvvetli delillerine birebir şahit olduk. Burada değişimi tekâmül manasında kullanamayız, zirâ tekâmül mevcudun kemâle ermesinin, olgunlaşmasının karşılığına denk gelen bir kelime. Oysa bu dinî, sosyal, kültürel değişimlerin hepsi, daha evvel mevcut olmayanların teknoloji vasıtasıyla hayatımıza katılması neticesinde gerçekleşti. Yani hayatlarımız tekâmül etmedi, farklı bir kalıba girdi. Fakat bu kalıba direkt tesiri olan teknolojinin kendisi için tekâmül etti ve etmeye devam ediyor diyebiliriz. Kontrolümüzde olduğunu zannettiğimiz, esasen bir ahtapot gibi bütün kollarıyla hayatımızı sarmış dijital dünyanın altyapısı bizim devrimizden çok çok evvel atıldı. 1856-1943 seneleri arasında yaşayan meşhur bilim adamı Nikola Tesla elektriğin kablosuz taşınabilmesini keşfederek televizyonun, internetin, uyduların hâsılı modern dünyanın temelini oluşturdu. Tesla’nın ön ayak olduğu bugünkü teknoloji her geçen gün tekâmül etti ve kimine az kimine çok olmak kaydıyla cemiyetin tamamına elini değdirdi.

Ahir zamanın bu günlerinde yaşayan 25 yaş üstündekiler çocukluğunu, gençliğini radyo, televizyon ve atariyle renklendirmişti. Yalnız bu elektronik aygıtlar onlara hâkim olmamıştı. Cisimleri büyüktü. Sabit bir yerde mesela sehpada, masada duruyor ancak karşısına oturulduğu zaman iletişim kuruluyordu. Zaten radyo, televizyon ve atarinin muhteviyatı sınırlıydı. Haliyle beraber geçirilen süreler de azdı. 2010’a kadar peyderpey ilerleyen dijital teknoloji bu seneden sonra günbegün sıçramalar yaptı. Yerinde sabit duran mekanik aygıtlar elimize sığacak ve her yere taşıyacağımız boyutlara getirildi. Çocukluğu, ergenliği, ilk gençlik zamanları teknolojinin bu hızlı manevrasına denk gelen gençler olan bitenden habersizdi. Çünkü onlar dünyayı, cemiyeti, şahısları başından beri bu teknolojiyle iç içeymiş gibi tasavvur ediyorlardı. Onlar internetsiz bir dünyada hiç nefes almamışlardı. Fakat bizim nesil öyle değildi. Hayat seyrimizin geride kalmış dönemlerini ve akıllı telefonumuzun olmadığı zamanları çok net hatırlıyorduk. Buna rağmen bukalemun misali devrin şartlarının rengine bürünmekte zorluk çekmedik. Bu hızlı dönüşümü nazlı bir bulutun gökyüzünde yol alması gibi son derece yavaş geçirdik. Başımız hiç dönmedi, sorgulama yapmadık, iç çatışmalar yaşamadık. Aygıtlarımızın, sosyal medyadaki şahsi hesaplarımızın şifrelerini oluşturmakla ve muhteviyatlarının tasarrufunun bizde olmasıyla kontrolü kendimizde zannettik. Lâkin teknolojiyi üretenler inisiyatifi tüketiciye bırakırlar mıydı hiç? Şifreler bizde ama uyuşturucu tesiri gösteren cazibeli programlar, konseptler, sosyal medya platformları onların elindeydi. “Güncelleme” adıyla uygulamalar devamlı yenileniyor, aygıtlar gelişimişini sürdürüyor ve milyar dolarlık piyasa bizi güle oynaya ağına çekiyordu.

Bahşedilenlerin kıymetini bilmedeki noksanlığımız, modern tabirle “farkındalıktan uzaklaşmak” değişimin en büyük felaketlerinden biri oldu. Allahü teâlâ iman ve akıl nimeti ihsan ettiği bir insana dünyevi olarak da yemek, barınak, yakacak gibi temel ihtiyaçları vermişse, bu insanın kendini noksan hissetmesi ve şükürden gafil olması hakiki akıl sahiplerince şaşılacak bir durumdur. Hele ki fiillerinde dini ölçüleri ikinci plana atması, bazen de hiç plan dâhiline bile almayıp küfran-ı nimet etmesi gayret-i ilahiye dokunacak cinstendir. İyi arabaya binememenin, son model telefonu alamamanın, gidilen her mekânda internet ağına ulaşamamanın sıkıntısı, ancak elimizdeki temel nimetleri zihnimize getirmekle, tefekkür ve hamd etmekle ve elbette daha iyisine ulaşmak için din çerçevesinden çıkmadan makul/ortalama miktarda çalışmakla atılabilir. Hadis-i şerifte de “İşlerin iyisi vasat olandır” buyuruluyor.

Akıllı telefonların hâkimiyetine girerek bilmediği bir denize hızlıca fırlatılan, orada hayat bulan, adeta doğumunun o denizde gerçekleştiği vehmine kapılanlar olarak müşahhas değişimlerimize bir misal daha verelim: Maalesef insanların uykuya geçiş saatleri gecenin ortalarına kadar sarktı. Gece saat 1 gibi uyuyanlara erken vakitte, saat 2-3 hatta 4 gibi uyuyanlara normal vakitte uyumuş gözüyle bakıyoruz. Bizim gibi bazı ev kadınları uyku süresinin bitimini öğleye doğru kaydırarak bir şekilde keyfinden taviz vermiyor, lâkin çalışan fertler, bilhassa erkeklere nispeten fizikî bünyeleri daha zayıf yaratılmış kadınlar insan biyolojisinin uykuya ihtiyacı olduğu saatleri uykusuz geçirdiği, sabah da erken kalktığı için güne yorgun başlıyor. Dini yaşantıyı benimseyen ve sabah namazından sonra uyumamayı adet haline getirenler o yorgunluğu yaşamıyor. Çünkü ekserisinin uykuya geçiş saati gece yarılarını, seher vakitlerini bulmuyor. Ne kadar güzel ki onların bedenleri ve iradeleri değişime mani olmuştur. Bir bakıma zamana hükmetmeyi öğrenmişlerdir.

Artık dijital mecralar cemiyetlerin yeni habitatı oldu. Aşklar, arkadaşlıklar burada tohumlanıyor, bu mecralardaki sosyal faaliyetler vesilesiyle acı, hüzün, neşe, sevinç gibi duygular yaşanıyor ve gün içinde bu duygular devamlı yer değiştiriyor. Tuhaf olan şu ki bu duygu değişikliklerini eş zamanlı olarak yine bu mecralara yansıtıyor insanlar. Bir gün içinde bu denli hissiyat değişimi insan fıtratına ters olsa da ne yazık ki biz teknolojiyi fıtratımıza değil, fıtratımızı teknolojiye uydurduk.

Yazının tamamında ders verme, eleştirme maksadı taşımadan, didaktik bir üsluba kapılmaktan sakınarak tespitlerde bulunmaya çalıştım. Şahsımız, ailemiz, arkadaşlarımız, dünya nüfusunun çoğu, hepimiz bu denizin içindeyiz. Beynimiz ve bünyemiz sanki asırlardır akıllı telefonla yaşıyormuş gibi durumu kabullendi. Sosyal mecralarda bir kimlik inşa ettik. Bu kimliğin üzerine titriyor, itina ediyor, daimi olmasını istiyoruz. Endişelerimizi, mutluluğumuzu ve en mühimi fikirlerimizi paylaşacak benzer şahıslar bulduk bu habitatta. Bazılarımıza dışarı atılamayan her fikir, yazıya dökülemeyen her duygu rahatsızlık verir. Gerçek hayatta çevresindekilerle müşterek sohbet havuzları oluşturamayan, kapasite ve müdrike kuvveti açısından birbirleriyle uyum sıkıntısı yaşayan insanlar bu mecralarda kendileri gibi olanları, dolayısıyla kendilerini buldu. Habitatın hiç kâr etmeyenleri ise vaktinin çoğunu teknolojik aygıtlarla baş başa geçirmesine rağmen günün nihayetinde sıfır verim elde edenler oldu. Oyunlarla, troll denilen hesaplarla saatlerini heba eden ergenler ve gençler, çocuklarını, evini, işini, yediği gıdaları kamuoyuna göstermede adeta fanatikleşen yozlaşmış lümpenler, algıları kolay yönetilebilen cahiller kâr etmeyen kitlenin elemanlarından bazıları.

Cemiyeti oluşturan insanlar nasıl ki zevk, estetik, sosyo-kültürel durum, görgü, akıl, izân gibi hususlarda bölümlere ayrılmışsa, dijital dünyada da bu bölümler kendiliğinden oluştu. Benzer insanlar benzer insanları çekti. Netice olarak cemiyetin hangi kesiminden olursak olalım, hangi maksatla kullandığımız fark etmeksizin bu habitattan keyif alıyoruz. Hakîkat şu ki aniden fırlatıldığımız fakat hiç yabancılık çekmediğimiz bu dalgalı denizi biz kontrol etmiyoruz, o bizi yönetiyor. Ahir zamanın en şiddetli olmasa da nispî olarak şiddetli dönemlerindeyiz. Hem gerçek hayatta hem de sosyal mecrada dini öne alan, evvela dinini gözeten, ortalamayı yakalayabilen bir fert olabilene ne mutlu.

İfrat ve tefritten uzak durun. (Buhari)

Aşırı giden helak olur. (Müslim)

İşlerin en iyisi vasat olanıdır. (Deylemi, Beyheki)

Din kolaylıktır. Vasattan ayrılıp aşırı gideni din mağlup eder. (Nesai)

İfrat ve tefritten uzak dur, vasatı tercih et; çünkü işlerin en hayırlısı orta olanıdır. (Beyheki)

Hemen hemen herkesin kafasında cevap aradığı ama bulamadığı bazı sorular vardır. Doğru bilginin kaynağı nedir? Hangi bilgiye itibar edilir, hangisine edilmez? Doğru nedir, yanlış nedir? Doğru yolu nasıl bulurum?.....

Büyük İslam alimi İmam Gazali hazretleri de bu sorulara cevap vererek, doğru bilgiye nasıl ulaştığını ''El-münkızü mineddalal'' isimli kitabının giriş kısmında şu şekilde anlatmaktadır;

“Gençliğimin ilk yıllarından yanî yirmi yaşımdan önceki bülûg çağıma yakın bir zamandan beri ki, hep bu derin denizin dalgalarıyla mücâdele ediyordum. Cesâretle derinliklerine dalıyordum. Her türlü karmaşık meselelerle uğraşıyordum. Bütün güçlükleri yenmeye çalışıyor, her uçuruma atlıyordum. Her fırkanın itikâdını inceliyor, mezhebine âid sırları ortaya çıkarmaya uğraşıyordum. Hangisinin hak, hangisinin bâtıl, hangisinin Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” sünnetine uygun ve hangisinin bidat üzerine kurulmuş olduğunu öğrenmeye çalışıyordum.

Şimdi elli yaşımı geçmiş bulunuyorum. Bâtınîliğin bütün gizliliklerine varıncaya kadar inceledim. Zâhiriyyeye mensûb olanların tuttuğu yolun neden ibâret olduğunu araştırdım. Her felsefecinin felsefesinin iç yüzünü araşdırdım. Her kelâmcının sözünü ve mücâdelesinin netîcesini anlamak için gayret ettim. Bir tasavvuf ehlinin kalb temizliğine nasıl ulaştığının sırrını anlamaya çalıştım. Bir âbidin çok ibâdet etmesinin ona ne sakladığını araşdırdım. Allahü teâlâya inanmayan bir zındıkın, bu inkâra cüret etmesinin sebebini inceledim.

Gençliğimin ilk yıllarından beri, hakîkatleri kavramaya çok arzûlu olmam, yaratılışımdan gelen bir âdetimdir. Bu benim elimde değildir. Allahü teâlânın bana ihsân etdiği bir hâldir. Bu sâyede, itikâdda taklîdden kurtuldum. Çocukluğumda örf ve âdete dayanan akîdeden sıyrıldım. Çünki, hıristiyan çocuklarının hıristiyan, yahûdî çocuklarının yahûdî, müslümân çocuklarının da müslümân olduğunu gördüm. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” bir hadîs-i şerîfde, "Bütün çocuklar müslümânlığa uygun ve elverişli olarak dünyâya gelir. Bunları, sonra anaları, babaları hıristiyan, yahûdî ve mecûsî yapar" buyurdu.

Asıl yaratılışın hakîkatını ve anneyi, babayı, hocayı taklîd etmekle elde edilen akîdelerin, inançların esâsını araşdırmayı istedim. Bu taklîd ile inanmanın başlangıcı telkîn ile idi. Telkîn ile başlayan bu taklîdleri birbirinden ayırmak için, içime bir arzû düşdü. Hâlbuki bunların hangisinin hak, hangisinin bâtıl olduğu husûsunda ihtilâflar vardı. Bunu nasıl yapabilirim diye düşündüm.

Dedim ki, "Benim asıl arzûm, işlerin hakîkatini bilmekdir. O hâlde, önce ilmin hakîkatini bilmem lâzımdır. Öyleyse ilmin hakîkati nedir?"
Nihâyet ilmin hakîkati bana şöyle zâhir oldu. Yakîni sağlayan ilim öyle bir ilimdir ki, onunla bilinen şeyler açıkca anlaşılır. Aslâ şübhe kalmaz. O ilimde yanlışlık ve hatâ bulunmaz. Kalb böyle bir ihtimâle imkân bulamaz.

Hatâdan emîn olmak için, ilim öyle kuvvetli olmalıdır ki, birisi bu ilmin bâtıl olduğunu iddiâ etse, davâsının doğrululunu isbât için taşı altın, değneği yılan hâline getirse, bu durum o ilme sâhib olan kimseyi aslâ şübheye düşürmez. Ben on sayısının üç sayısından büyük olduğunu bildiğim hâlde birisi, 'Üç sayısı on sayısından büyüktür. Bu sözüme inanman için değneği yılan hâline getireceğim' dese, bunu yapsa, ben de görsem, bu sebeble bilgimde bir şübhe meydâna gelmez. Ancak o kimsenin bu işi nasıl yaptığına şaşarım. Dahâ sonra anladım ki, bu şekilde kesin olarak bilmediğim ilme güvenilmez. Şek ve şübhe bulunan ilim, kesin ilm (ilm-i yakîn) değildir.

Safsataya itibar ve ilimleri red ediş

Sonra bilgilerimi inceledim. Kendimde duyu organlarımla elde etdiğim, delîle muhtâç olmayan açık bilgilerden (on sayısı üç sayısından büyükdür gibi) başka güvenilecek kesin bilgi bulamadım. Ümitsizliğe düşdüm. Kendi kendime dedim ki, "Duyu organlarıyla anlaşılan ve açık olan bilgilerden başka müşkilleri çözecek başka bir vâsıta kalmadı. O hâlde önce bu bilgileri inceleyip, sağlamlık derecelerini anlamalıyım."

Böylece duyu organlarına güvenim, açık bilinen bilgilerde yanılmaktan emîn oluşum ve taklîde dayanan eski bilgilerime güvenim gibi midir? Yoksa pek çok kimsenin şüphe götüren ve isbâtı gerektiren bilgileri gibi midir? Bunların hangisi olduğunu sağlam bir şekilde öğrenmem gerekirdi. Bu sebeble, duyu organlarıyla bilinen ve zarûriyât, yanî açıkca bilinen bilgiler üzerinde gâyet ciddî bir şekilde düşünmeye başladım.

Kendimi bu bilgiler husûsunda şübheye düşürmenin mümkün olup, olmayacağını araşdırdım. Duyu organları ile elde etdiğim bilgiler hakkında şübhelerim artıp, bunlarla da hatâ yapmanın mümkün olduğu kanâatine vardım. Devâmlı artan şübhelerim üzerine, kendi kendime dedim ki, "Duyu organlarının en kuvvetlisi gözdür. Göz, gölgenin durduğuna, hiç hareket etmediğine hüküm verir. Hâlbuki bir müddet tecrübeden sonra, gölgenin hareket ettiği anlaşılır. Gölgenin hareketi farkedilecek şekilde olmayıp, yavaş yavaşdır. Öyle ki, hareketsiz kaldığı hiçbir an yokdur. Yine göz, yıldızları bir altın lira büyüklüğünde görür. Hâlbuki astronomi ve hendese ilimleri ile o yıldızın, üzerinde yaşadığımız dünyâdan dahâ büyük olduğu anlaşılır. Göz yanıldığı gibi, diğer duyu organları da yanılır. Duyu organlarının kendi bilgilerine göre verdikleri hükümlerin yanlış olduğunu, akıl savunmaya imkân bırakmayacak şekilde gösterir. Bunun üzerine, artık duyu organlarına da güvenim sarsıldı.

Son derece açık olan aklî ilimlerden başka bir şeye güvenim kalmadı. On sayısı, üç sayısından büyükdür. Bir şey hem var, hem yok ve bir şey hem hâdis(yanî sonradan var olan) hem de kadîm(başlangıcı olmayan) olamaz. Her aklın tereddütsüz kabûl edeceği husûslarda olduğu gibi, aklî ilmlere güvenilir, dedim. Buna cevâb olarak mahsûsât, yanî duyu organları dedi ki:

"Aklî ilmlere nasıl güvenebilirsin. Hâlbuki bundan önce duyu organlarına güveniyordun. Akıl hâkimi geldi, bizim yanılabileceğimizi söyleyip, bizi yalanladı. Eğer akıl olmasaydı, sen devâmlı olarak ve ısrârla bizi tasdîk edecekdin. Şimdi muhtemeldir ki, aklın da ötesinde bir başka hâkim vardır. O ortaya çıkarsa, aklın duyu organlarını yalanladığı gibi, o da aklın yanıldığını söyler. Aklın yanıldığını söyleyecek böyle bir hâkimi bilmemen, onun yok olduğunu göstermez."

Bu cevâb karşısında nefsim durakladı. Sonra, verdiği şübheyi kuvvetlendirmek için şöyle dedi: "Görmez misin ki, uykuda iken rüyâda bazı şeyleri görüyorsun. Bir takım hâlleri hayâl ediyorsun. Onların hakîkat olduğunu kabûl ediyorsun. Uykuda iken, rüyâda gördüklerin hakkında bir şübheye düşmüyorsun. Fakat uyanınca, rüyâda inandığın şeylerin hiçbirinin aslı olmadığını anlıyorsun. O hâlde, aklın ile anlayıp inandığın bilgilerin, sâdece içinde bulunduğun hâl sebebiyle sana doğru gibi gelmiş olmadığını nereden biliyorsun?

Mümkündür ki, sende başka hâl meydâna gelir de, rüyâda gördüğünü uyanınca kabûl etmediğin gibi aklınla anladığın şeylerin de aslı olmayan bir takım hayâller olduğunun farkına varırsın. Yâhud da, sana gelecek olan bu hâl, tasavvuf ehlinin hâli gibi olabilir. Zîrâ, tasavvuf ehli, “Biz istigrak hâlinde [manevî hâllere dalınca], duyu organlarının tesîrinden kurtulup, akıl ile anlaşılamıyan hâlleri müşâhede ederiz (görürüz),” demişlerdir.

Belki bu hâl ölüm hâli de olabilir. Zîrâ Resûlullah sallallahü aleyhi ve sellem, "İnsanlar uykudadırlar, ölünce uyanırlar" buyurdu. Kesin olarak bellidir ki, dünyâ hayâtı, âhırete nisbetle bir uyku gibidir. İnsan öldüğü zamân, dünyâda göremediği bir takım şeyler ona zâhir olur. O hâlde iken ona şöyle hitâb edilir: Bu günden gafletde idin. şimdi senden perdeni açdık, artık bugün gözün keskindir. (Kaf sûresi, 22.ci âyet-i kerîmesinin meâli.)

Bu vesveseler kalbimde yer etdi. Bundan kurtulmak için, bir çâre aradım. Fakat, mümkün olmadı. Çünki bu vesveseleri ancak delîl ile giderebilirdim. Delîl de ancak apaçık anlaşılan bilgiler olabilirdi. Bu bilgiler, sağlam olmayınca, onlara güvenilmeyince, delîl olarak kabûl edilemezdi. Bu hâlden kurtulmak mümkin olmadı. İki ay kadar devâm etdi. Safsata yoluna kapılmışdım. Fakat bundan kimseye bahsetmiyordum. Nihâyet Allahü teâlâ, beni bu hâlden kurtardı. Eski hâlime döndüm.

Nasıl oldu?

Zarûriyyâtın, yanî delîle muhtâc olmayan açık bilgilerin güvenilirliğine emîn oldum. Bu hâle, delîller vâsıtasıyla ulaşmadım. Bu, Allahü teâlânın kalbime ihsân etdiği bir nûr ile oldu. Bu nûr, pekçok ilmin kaynağıdır. Hakîkate ulaşmanın sâdece delîller ile olduğunu zan edenler, Allahü teâlânın geniş rahmetini daraltmış olurlar. Âyet-i kerîmede meâlen buyuruldu ki: "Allah, kimi hidâyete erdirmek dilerse, onun göğsünü islâma açar, gönlüne genişlik verir..." (En’âm sûresi 25). Bu âyet-i kerîmede geçen açma ve genişletme manâsındaki “şerh” kelimesinden murâdın ne olduğu Resûlullaha “sallallahü aleyhi ve sellem” sorulunca: O, Allahü teâlânın kalbe akıtdığı bir nûrdur" buyurdu. Bunun alâmeti nedir diye sorulunca da, "Fânî olan dünyâdan yüz çevirip, ebedî vatan olan âhırete yönelmekdir" buyurdu.

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” bir başka hadîs-i şerîfinde, bu nûr ile alâkalı olarak şöyle buyurdu: "Allahü teâlâ kullarını karanlık içinde yaratdı. Sonra da onların üzerine kendi nûrundan serpdi." Yanî Allahü teâlâ, insanları ve cinleri, tabiatlarını, zulmetli nefs-i emmârenin hoşlanılmayacak hâlleri altında yaratdı. Sonra, üzerlerine marifet ve hidâyet nûru yaydı. İşte hakîkatlere kavuşmayı bu nûrdan aramak lâzımdır.

Bu nûr zamân zamân, Allahü teâlânın kereminden fışkırır. Buna kavuşmak için, dikkatli olmak lâzımdır. Nitekim, Resûlullah sallallahü aleyhi ve sellem, "Hayâtınızın bazı günlerinde Rabbinizin lütufları zuhûr eder, onlara kavuşmak için, dikkatli ve uyanık olun" buyurdu. Bunları anlatmakdan maksad, hakîkatı aramakda çok gayretli olmanın, hattâ araşdırılması îcâb etmiyen şeylere varıncaya kadar uzanan ciddî bir çalışmanın lüzûmunu göstermekdir. Şübhesiz ki, çok olan şeyleri araştırmak îcâb etmez. Çünki onlar, hâzırdır. Apaçık olan şeyler araşdırılınca, onlar kaybolur, gizlenir. Bir kimse, araştırılması îcâb etmiyen şeyleri araşdırdı diye, araşdırılması îcâb eden şeyleri araşdırmakda kusûr etmekle suçlanamaz.”

[Kaynak: el-münkızü mined-dalâl, İmam Gazali, sf. 6-9 Hakikat Kitabevi]

Bir ülke düşünün; tarih boyunca çoğu kez komşu devletlerin hakimiyeti altında yaşamış, sert bir iklimi var, dünyanın bir ucunda, sürekli sisler, senenin yarıdan fazlası buzlu yollar, toprağı ziraate elverişli değil, nüfusu az, bu ülke Finlandiya. Ama Finliler kendi ülkelerine ''Suomi'' derler, manası ise ''bataklıklar ülkesi''.

Öncelikle şunu söyleyelim ki; bu halk 1917 Rus devrimine kadar hiç bir zaman müstakil bir devlet hayatı yaşamamış ve halkı tek çatı altında toplayan büyük işler yapan bir liderleri olmamış. Topraklarını 1811 senesine kadar İsveçliler idare etmişler. Bu müddet zarfında ülkede idare, ticaret, din işleri, maarif hep İsveçlilerin elinde olmuş. Din adamları, subaylar, hâkimler, memurlar, öğretmenler gibi yönetici ve aydın kesim hep İsveçli olmuş. Bu sebeple Finler tarih boyunca kültür olarak geri kalmışlar.

1808 senesinde Rusya-İsveç harbi başlamış ve ardından Rusya İsveç kontrolündeki Fin topraklarını işgal etmişti. Daha sonra Ruslar, Suomi'nin Borgo şehrinde ülkenin ileri gelenlerini toplayarak ''Sizi İsveçlilerin idare etmesini mi istersiniz yoksa Büyük Rus Devletiyle birleşmek mi?'' diye sormuşlar, Fin halkının ileri gelenleri de Rusyayı tercih etmişlerdi. 2 millet de bu işten karlı çıkmıştı. Şöyle ki; Finlandiya, Rus Devletinin başşehri Petrograd'a çok yakın olduğu için muhtemel bir harb tehlikesine karşı başşehrinin güvenliğini sağlıyordu. Onun dışında Rusların bu fakir ülkeden hiçbir maddi menfaati yoktu. Bunun üzerine Suomi'de İsveçli idarecilerin hakimiyeti bitiyor ve Fin milleti içerisinde az sayıda bulunan, parmakla gösterilen öğretmen, din adamı gibi aydın kesime fırsat doğuyordu. Rus Devletinin himayesine girdikten sonra Finler artık kendi aydınlarını, idarecilerini yetiştirmeye başlıyorlar. Ülkelerinde bir eğitim seferberliği başlıyor ve ülke; eğitim, sağlık, sanayi, ticaret her alanda kendini göstermeye başlıyor. Diğer dünya milletlerine adeta bir numune teşkil ediyor.

Grigory Petrov isimli bir Beyaz Rus yazar da ülkenin bu hikayesini ''Beyaz Zambaklar Ülkesinde- Finlandiya'' isimli eserinde kaleme alıyor. Petrov el yazması müsveddesini arkadaşı D. Bojkov'a veriyor, o da eseri Bulgarcaya terceme ederek 1925 senesinde Sofya'da bastırıyor ve böylelikle eser ilk defa basılmış oluyor. Dilimize ise ilk defa 1928 senesinde büyük kısmı çevrilerek basılmış ve devletin teşvik etmesiyle çok kısa sürede bitmiş ve ileriki senelerde yeni terceme ve yeni baskılar yapılarak binlerce kişi tarafından okunmuştur. Bazı yayınevleri ''Ak Zambaklar Ülkesi'' ismiyle basmaktadır. Günümüzde birçok yayınevi tarafından basılmakta ve çok satanlar listesine girmektedir.

O dönemde Finlandiye'da pek bilinmeyen bu eser, Türkiye'de ise M. Kemal Paşa'nın emriyle tüm askeri mekteplerde okunması zorunlu hale getiriliyor. Türkiye'de bu kadar yaygın okunan bir eser, Finceye bile ilk defa 1978 senesinde terceme ediliyor.

Kitapta en çok bahsedilen kişi Snelman. Fin filozofu, yazar ve diplomat.

Peki SNELMAN kimdir?

1806 doğumlu Snelman yeni ortaya çıkan Fin aydın kesiminin en önde temsilcisiydi. Bir halk öğretmeni ve Fin milli kültürünün önderiydi. Bir milletin aydınlarının o milletin beyni olduğunu ve ülkede olması gereken dönüşümün aydınlar eliyle olması gerektiğini düşünüyordu. Yaz kış demeden bütün ülkeyi dolaşdı, ülkenin neresinde doğuştan akıllı, kabiliyetli, güçlü insanlar olduğunu öğrendi, nerede olursa olsun ister köyde ister taş ocaklarında ister ormanda istidatlı gençleri buldu, onlarla konuştu, onlara kitap verdi adreslerini aldı onlarla mektuplaştı. Asırlarca başka milletlerin hakimiyeti altında yaşamış, eğitim ve kültür yönünden geri kalmış bir milleti dünyanın parmakla gösterdiği bir eğitim ve kültür merkezine çevirdi.

Kitabın Türkiye'de belli bir kesim tarafından sahiplenilmesinin Sebebi

Ülkemizde kendisini Snelman yerine koyan gerek askeriyede gerek bürokraside gerek de siyasi cenahda insanlar çok olmuştur. Bunlar ülkenin kötü vaziyette olduğunu, ülkeyi kurtaracak kişilerin de kendileri olduğunu hissetmektedirler. Özellikle kitabı askeri mektepteyken okumuş ve etkilenmiş olan birçok darbe meraklısı subay da kendilerini ülkenin istikbaldeki Snelmanları olarak görmüşlerdir. Ama bu insanlar böyle düşünürken birçok mantık hataları yapmaktalar. Şöyle ki; Türkiye ve Finlandiya birbirine benzeyen ülkeler değiller. Finlandiya tarih boyunca hiçbir zaman jeopolitik öneme sahip olmamış, halkı hiç bir zaman büyük devletler kurmamış bir yer. Türkiye ise orta kuşakta düşmanı eksik olmayan, başka devletlerin daima iştahını kabartmış bir coğrafya. Aynı zamanda 3 kıtaya hükmetmiş bir cihan devleti olan Osmanlı Devleti'nin merkezi. Durum böyleyken Türkiye'yi Finlandiya ile bir tutup bu gibi boş hayallere kapılmak yersiz olacaktır.

Meseleye başka bir açıdan bakacak olursak Snelman geçmişe ve dine saygı duyan insandır. Fin milletinin bırakın kendi atalarını kötülemesini başkent Helsinki'de şehir meydanında Rus çarı 1. Alexandır'ın heykeline gösterdikleri itina, geçmiş tarihlerine olan saygının bir ifadesidir. Ülkemizde ise bu zihniyet ecdadın yaptığı camileri ahır olarak kullanmaktan ictinab etmemişlerdir.

Finlandiya'da 1907 senesinde içki satışı yasak edilmişken ülkemizde Türkiye'nin Snelman'ı olmak isteyenler tarafından askeri gazinolarda içkili gece alemleri yapılmıştır. Alkol kullanmayanlar çağdışı, gerici, yobaz olarak görülmüştür. Halka daima tepeden bakılmış, kendi değerlerinden, kültüründen tiksinilerek, Batı kültürü özenti bir şekilde körü körüne benimsenmiştir. Snelman bunlara şöyle cevap vermektedir ''Aydın olmak demek, üzerine şehirli elbisesi giymek, kolalı yaka takmak, başında modern şapka takmak demek değildir. Aydınlar halkın beynidir. Millet sizi tahsilinizi bitirip dolgun bir maaş alasınız geceleri kafelerde iskambil kağıtları veya domino başında vakit geçiresiniz diye okutmadı.O zaman siz aydın değil aydın pasısınız.''

Ülkemizde Snelman olma iddiasındakiler dine çağdışılık derken, '20. asırda din mi olurmuş' derken bakın Snelman ülkesindeki din adamlarına nasıl hitap ediyor; ''Kilisenin bir evladı olarak sizden rica ediyorum, milletimizin gerçek din adamları olun. Din adamları memur değildir. Sizin vazifeniz dini ritüelleri gerçekleştirmek değildir. 7sinden 70ine cemiyetin bütün ferdlerine dinin öğrettiği şekilde yaşama gerekliliğini aşılayın.''

''Dinin halkta güç kaybetmesi kilisenin problemi değildir. Bu bir devlet tehlikesidir. Kitlelerin dinsizliği belki de halkın en tehlikeli hastalığıdır. Düşüncesiz gençler, onların ardından akıl fukarası liberalizm. Tanrısızlığın hür düşüncenin bir belirtisi olduğunu söylüyorlar. Tanrısızlık kalbin çıplaklığı ve ruhun fakirliğidir. Tanrısızlık halkta kutsal olan herşeyi yok eder. Bunun neticesinde hayatı hayvanlaştırır. Vicdansızlık, fesatlık, yağmacılık, ahlaksızlık kol gezer.''

''Ben size cemiyetin hasta olduğunu söylüyorum. Din hissiyattır, insanın dünyayla, diğer insanlarla, bağlarını canlı bir şekilde hissetme duygusudur. Eğer bu bağlantılar olmazsa ne cemiyet ne devlet ne de insan kalır. Cemiyetin dinsizliği belki de halkın en tehlikeli hastalığıdır. Ateizm kalbin çıplaklığı ruhun fakirliğidir.''

Netice olarak geçmişi olmayan, kültüründen kopmuş cemiyetler kökü olmayan ağaç gibidirler, ufak bir rüzgarda devrilebilirler. Snelman ve Snelman gibileri, bu ıssız, sisli, dünyanın bir ucundaki bataklıklar ülkesini değerlerinden ve kültüründen taviz vermeden çalışarak, çabalayarak   ''Beyaz Zambaklar Ülkesi'' ne çevirdiler.