Kelambaz

Memleketimiz gerçekten tarihi kalıntılarıyla dünyada müstesna bir yere sahip. Çünkü Ortadoğu ve Anadolu, ilk insandan beri her zaman insanların yaşadığı yerler olmuş. Bunlardan Efes (Ephesus) şehri de şimdi İzmir’in Selçuk ilçesinde bulunan, tarihi çok eskilere dayanan bir şehir. Ülkemizde de tarih turizmi denince akla ilk gelen yerlerden birisi ve yüz binlerce turist her sene burayı ziyaret ediyor.

Ben de uzun zamandır gitmek istediğim bu antik mekâna nihayet 4 Eylül 2018 tarihinde gittim ve bu yazımda da tamamını kendim çektiğim fotoğraflarla (Efes'teki) bu seyahatimde gezip gördüğüm yerlerden bahsetmeye çalışacağım.

Selçuk’a İzmir merkezden banliyö hattıyla ulaşım mümkün. Banliyö hattı havalimanından geçip Tepeköy durağına geliyor. Oradan da iki saatte bir kalkan Selçuk banliyösüne aktarma yapabilir veya 770 numaralı Selçuk otobüsüne binebilirsiniz. Selçuk merkezde indikten sonra otogardan kalkan Efes dolmuşlarına binip 10 dk içinde Efes’e geliniyor.

Efes şehri ilk defa MÖ 1000’li yıllarda Akdeniz kenarında bir Yunan kolonisi olarak şekillenmeye başlamış. Fakat şuan gezilen Efes şehri, surlarla muhafazaya alınarak Büyük İskender’in generallerinden Lisimahos tarafından MÖ 300’lü yıllarda kurulmuş. Sonra sırasıyla Bergama krallığı, Roma ve Doğu Roma hakimiyetlerine giren şehir, yaşanan istilalar ve depremler yüzünden MS 6.asırda terk edilmeye başlanmıştır.

Şehrin en önemli eseri kuşkusuz Dünyanın 7 Harikası’ndan biri olan Artemis Tapınağı idi. İlk yapılışı MÖ 6.yüzyıla tarihlenen devasa tapınak Tanrıça Artemis’e adanmıştı ve tarih boyunca bir çok deprem ve işgal görmesi sebebiyle şuan yerinde yeller esmekte. 1869’da British Museum ekibi tarafından yapılan kazılarda 6 metre derinlerde temellerine ulaşıldı.

Efes bir liman şehriydi ve bu liman, şehrin zenginliğinde mühim bir rol oynuyordu. Liman havzası ilk olarak Bergama kralı II.Attalos (MÖ 159-138) tarafından çevrelenmiştir. Liman havzası etrafında magazin galerileri bulunmakta ve abidevi bir kapı ile limandan şehre ulaşılmaktaydı.

Bu yolun şimdiki hali ise şöyle:

Şehrin en mühim eserlerinden biri de antik kentlerin olmazsa olmazı tiyatro binası tabiki de. Efes Büyük Tiyatrosu, Helenistik dönemde (MÖ 200 civarı) oditoryumun inşa edilmesine müsait eğimde olan Panayırdağ’ın eteklerine kurulmuştur. 150 yıl kadar sonra daha da genişletilip 20.000 insan kapasitesine ulaşmıştır. Böylelikle Dünyanın en büyük antik tiyatrolarından biri olmuştur. Sahne gösterileri, konserler, sanat ve spor müsabakalarına mekan olmuştur. Roma devri zamanında da son derece popüler olan Gladyatör dövüşleri için de kullanılmıştır. Yapı, aynı zamanda Efes halkının kullandığı mühim bir toplantı sahasıdır. Bu bağlamda, Yeni Ahit’te Aziz Paulus’un misyonerlik faaliyetlerine karşı Tiyatro'da Efes kentinin gümüş zanaatkarlarının kendisine isyanı yer almaktadır.

Efes Tiyatrosu kazı çalışmaları 19.asrın sonlarına kadar uzanır. 1800'lerin sonlarında başlanan ve Avusturya Arkeoloji Enstitüsü tarafından yapılan kazılarda Tiyatronun tamamı harabe halde toprak altından çıkarılmıştır. 1990'lardan sonra da şimdiki haline getirilmiştir.

Tiyatronun önündeki caddeden, şehrin merkezine doğru yürümeye başlıyoruz. Bir zamanlar dip dibe taş evlerden oluşan mahallelerin yerinde şimdi harabeler var. Restorasyon çalışmaları dahilinde önemli bazı eserler ayağa kaldırılmış. Mesela tiyatronun caddeye bakan tarafındaki bir Helenistik devir çeşmesi, artık suları akmasa da eski ihtişamından bir şey kaybetmemiş.

Cadde ilerde sola ve sağa olmak üzere ikiye ayrılıyor. Sol taraf, yokuş yukarı olarak şehrin ilerisine doğru devam ederken; sağ taraf, şehir meydanı ve bazı abidevi eserler ile kamu binalarının olduğu meydana (Agora) açılıyor.

Tam yol ayrımında, sağa dönünce ihtişamlı bir bina cephesi ile karşılaşıyoruz. Kelsus Kütüphanesi olarak bilinen bu bina, Efes’teki en güzel yapılardan biri.

Kütüphane, MS 117 senesinde, Gallius Julius Aquila tarafından, içinde imparatorluğun Asya eyaletinin valisi olan babası Celcus (Kelsus) Polemaeanus’un anıt mezarı da olacak şekilde inşa edilmiş. Ana kapıdan girdikten 5-6 metre sonra eski kiliselerin apsisinde bulununan aziz mezarları gibi, kütüphanenin apsisinde yüksekçe bir kısımda lahit yer alıyor. Üstünde de Tanrıça Athena’nın heykeli var imiş o zamanlar. Şimdi ise turistlerden bazıları, mezarın üstüne çıkıp heykel kaidesinde fotoğraf çektiriyorlar.

Tomarlar, duvarlardaki oyuklarda bulunan raflarda duruyordu. Rafların arkasındaki duvarlar da çift sıra kalın taştan örülmüş ki, tomarlar sıcaktan ve nemden çabuk etkilenmesinler. İki katlı olan kütüphanenin kapasitesi yaklaşık 12.000 tomardı ve bu da onu, antik zamanlardaki en zengin kütüphanelerden biri kılıyordu.

Kütüphanenin girişinde 4 adet heykel var. Bunlar kaidelerinde sırayla Kelsus'un Hikmeti (Sofia), Bilgeliği (Episteme), Zekası (Ennoia) ve Yiğitliği (Arete) yazıyor ve bunları temsil ediyorlar.

Şunu da söylemeden geçmeyelim ki nişlerdeki bu heykeller ve sütun kemerlerindeki işlemeli geçişlerin hiçbiri orijinal değil (Tüm Efes'teki önemli parçaların hepsi de öyle). 1910'da Avusturya Arkeoloji Enstitüsü tarafından yapılan kazılar neticesinde orijinal parçalar Viyana'daki Efes Müzesi'ne götürüldüler.

Burada bir tarihi eser kaçakçılığı gibi bir durum söz konusu değil çünkü zaten kazıyı yapanlar onlardı ve tüm işlemler, anlaşmalar ve izinler dahilinde yapılıyordu.

Üstte, Kelsus kütüphanesinin 5 parçadan müteşekkil kemer süslemelerinden bir örnek. Tek parçası orijinal dördü kopya, Aşağıdaki resim ise Viyana'daki Efes Müzesi'nden, bize bıraktıkları orijinal parça hariç diğer dördü orijinal.

Yine aynı şekilde, yukarıda Selçuk'taki Efes müzesinde bulunan ve antik şehirden çıkarılan en önemli eserlerden biri olan tanrıça Artemis heykelinin kopyası ve aşağıda Viyana'daki orijinali.

Yol ayrımından sola doğru devam ettiğimizde ise, etrafı abidevî çeşmeler, tapınaklar ve kamu binaları ile dolu uzun bir cadde bizi karşılıyor.

Cadde üzerindeki, İmparator Hadrianus'un (hd. 117-138) şehri ziyaretinin ardından, ona ithaf edilerek inşa edilmiş olan tapınaktan geriye kalanlar. Sonradan önüne konan öndeki dört kaidede ise, 3.asrın sonlarında hüküm sürmüş dört imparatorun heykelleri varmış. Diocletian, Maximian, Galerius ve Büyük Konstantin. Herbirinin isimleri kaidelerinde yazılı.

Tam iki tepeciğin arasında kalan yol boyunca süren bu binalar arasında en dikkate şayan olanları ise Yamaç Evler tesmiye edilen, Efes şehrinin soylularının ve ileri gelen zenginlerinin villaları. 100 sene evveline kadar yaklaşık 1500 senedir toprak altında olan bu evlerde, kazı ve tamir çalışmaları hâla sürüyor. Burayı ziyaret etmek de, ayrıca 20TL.

Yamaç evlerde çok şümullü bir ısıtma sistemi de mevcutmuş. Hamamlarda ısıtılan sudan çıkan sıcak buhar, kilden imal edilmiş borular vasıtasıyla, zemin altından ve duvarların içlerinden geçerek odaları ısıtıyormuş.

Efes harabelerinin en mühim eserlerini anlattık, elbette tüm Efes bu kadar değil ama yazının çok uzun olmaması için bu kadarla iktifa edelim.

Şimdi tekrar dolmuşa binip Selçuk'a geri döneceğiz ve orada da mutlaka görülmesi gereken birkaç yeri ziyaret edeceğiz.

Selçuk'a geldiğimizde saat öğleni biraz geçiyor biz de karnımızın acıktığını hissediyoruz. Selçuk'ta ne yiyebiliriz diye bir soru aklınıza gelirse, Selçuk Pidecisi tavsiyemizdir. Dolmuştan otogarda indikten sonra karşıya geçin ve sağa doğru 100 metre yürüyün. Pideci, sol tarafınızda kalacak. Google Haritalardan da bakabilirsiniz. Hem fiyatlar makul hem de çok lezzetli. Pidelerden sonra tatlı olarak tahinli pide yemeyi de unutmayın 🙂

Selçuk'ta ilk durağımız Aziz Yuhanna Bazilikası. Hazret-i İsa (aleyhisselam)'ın havarilerinden Yuhanna'nın ömrünün son zamanlarını, o zamanlar için büyük bir şehir ve halkının da kâhir ekseriyeti putperest olan Efes'te insanlara hak dini anlatarak geçirdiği ve vefat ettiğinde de şimdiki kabrinin olduğu tepeye defn edildiği rivayet ediliyor. Bu oldukça eski bir rivayet, öyle ki vefatından sonra üstüne bina edilen küçük kiliseden sonra 6.asırda, İstanbul'daki Ayasofya'nın da bânîsi olan İmparator Justinianus (hd. 527-565) tarafından çok büyük bir bazilika inşa edilmiş.

Özellikle 14. asırda yaşanan büyük depremler sonrası tamamen harabe haline gelmiş olan bazilika, son asırda yapılan kazılarla kısmen ayağa kaldırılmış.

Havariler Kur'ân-ı Kerimde övülürler. İsa aleyhisselam kavminin inkarıyla karşılaşıp da "Allah yolunda kim bana yardım edecek?" deyince Havariler de: "Biz Allah yolunun yardımcılarıyız; Allah’a inandık, şahit ol ki bizler Müslümanlarız. Rabbimiz! Senin indirdiğine iman ettik ve Peygamber’e uyduk. Artık bizi (hakikate) şahitlik edenlerle beraber yaz." demişlerdi (Âl-i İmrân 52-53).

Buraya kadar gelmişken az ötemizde bulunan ve tarihi Bizans zamanına dayanan tarihi kaleye de uğramadan olmaz dedik ve 200 metre kadar ilerdeki kaleye doğru yola koyulduk. Bu bazilikanın ve az ötesindeki kalenin üstünde bulunduğu tepenin ismi Roma zamanında, Aziz Yuhannadan ve ona ithaf edilen incilden ötürü Ayios Theologos (Aziz Yazıcı) ünvanıyla anılırdı. Şimdi de bu ismin bozulmuş hali olarak Ayasuluk tepesi deniyor.

Kalenin ilk inşası 6.asra tarihleniyor. Aydınoğlu Beyliği ve Osmanlı zamanında kale çok defa tamir edilmiş ve faal kalmış. Evliya Çelebi de kaleyi ziyaret edip içeride aileleriyle yaşayan askerlerden bahsediyor.

Kale burçlarına çıkmak her ne kadar biraz tehlikeli olsa da, oradan göreceğiniz manzaraya değiyor. Ayaklarınızın altında, Ege Denizine doğru 10km boyunca dümdüz uzanan, içinden Büyük Menderes nehrinin kıvrıla kıvrıla geçtiği bereketli Menderes ovası. Menderes ismi Yunanca μαίανδρος (Maindros) tan bozma bir tabir ve kıvrım, dolambaç demek.

Bir sonraki durağımız 1375 senesinde, Aydınoğlu İsa Bey tarafından inşa edilmiş olan büyük cami. Bu cami de depremlerle harab olmuş iken 20.asırda büyük bir tadilat ile ayağa kaldırılmış ve şimdi ibadete açık.

Son olarak da Efes Müzesine uğrayıp seyahatimizi noktalayacağız. Burada Efes'ten çıkan onbinlerce tarihi eser teşhir ediliyor. Kıymeti yüksek bazı parçaların orijinalleri Viyana'da olsa da, burada da günlük hayata dair orijinal bir çok eser mevcut.

Efes, uzun zaman boyunca zengin bir liman şehri olduğu için binlerce yıl zarfında neredeyse her imparatora ait para bulmak mümkün.

Müze ziyareti sonrasında Belediye'nin önünden, yine 770 numaralı otobüse binerek Tepeköy'e geliyoruz ve oradan da İzmir merkeze gitmek için Halkalı metrosuna aktarma yapıp günümüzü noktalıyoruz.

İzmir'in Aydın hududunda bulunan bu şirin ilçeyi ve antik şehrini gezmek için tam 1 gün ayırmalı ve mümkünse Eylül'den sonra ziyaret edilmeli. Zira Temmuz-Ağustos'ta şiddetli sıcak oluyor. Benim gezdiğim 4 Eylül'de dahi öğlen 12-3 arası 5 dakikadan fazla güneşin altında durulamayacak kadar yakıcı bir sıcak vardı. Efes'te bazen mermerlerin arasında gölgelenip serinlemek ihtiyacı hasıl oluyor. Yanınızda da mutlaka bir kaç şişe su taşıyın zira Efes'in içinde 500ml. su 6TL'ye satılıyor 🙂

Bu yazımızda, Kayserili Başkatipzade teğmen Ragıp Bey'in mahalle mektebinden başlayarak, tedrisatı, harb ve esaret yılları ile esaretten memlekete dönüşü esnasında yaşadığı hadiseleri yazdığı ve Tarih-i Hayatım ismiyle tab edilen hatıra kitabından alarak hazırlamaya gayret ettik.

Ragıp Bey, ilk tahsilini Kayseri'de mahalle mektebinde alır ve talebeler arasında kabiliyetiyle öne çıkınca İstanbul'a gitmesi tavsiye edilir. Bu süreç içerisinde, Ragıp Bey Osmanlı Maarif teşkilatını ve teşkilattaki bozuklukları çok güzel tesbit etmiş ve hatıratına yazmıştır. Ragıp Bey'in hatıratında maarif teşkilatını ele aldığı kısmın öz Türkçeden günümüz Türkçesine sadeleştirilmiş hali şöyledir;
İslamiyet dünyanın her yanında şimşek hızında yayılmaktaydı. Fethedilmiş toprakların halkına, İslamiyetin sırlarını ve şeri hükümlerini anlatarak halkı küfürden korumak en önemli işlerdendi. İslamiyet'in başlangıcından itibaren şeri ilimleri anlatmak için her memlekette âlimler ve kâdılar bulunurdu. Nihayet Osmanlı devrinde bütün Anadolu ve Rumeli halkı, çeşitli milletlerden olup, çoğu Müslümanlar ise sonradan İslamiyete girenlerden ibaret olduğundan ve bütün şehir kasaba ve köylere imam, hoca, tayininin hükümete büyük bir masraf açacağı gibi imkan haricinde bulunduğundan İstanbul, Bursa, Edirne, Konya, Kayseri vesaire medreselerinde tahsilde bulunan hocaların ve ilim talebelerini hiç olmazsa senede üç ay, derslerin tatil zamanında, yıldızların yayılması gibi kasaba ve köylere dağılarak oralarda hem halka mümkün olduğu kadar şeri hükümleri bildirmek ve hem ezan-ı Muhammedi ve beş vakitte farz namazları kıldırmak ile dini vazifeleri icra ederek halkı İslamiyyetin adetlerine teşvik etmek ve sevdirmek maksadıyla Yüksek Devlet İşlerine, hocalar ve ilim talebeleri vazife isteğinde bulunurlardı. İşte bu ilim talebeleri gittikleri memleketin müftüsü ve kâdısı tarafından, aldıkları iyi hal ve izin vesikalarıyla köylere ve şehirlere gönderilir, halk tarafından sevgiyle karşılanırdı. Misafir hoca efendinin yiyeceğini, kalacak yerini ve hizmetini muhtar ile köy halkı nöbetle ifa edip, gece gündüz hocanın huzurunda toplanırlar, dini hükümleri öğrenirlerdi. Hoca efendi ezan okur, beş vakit namaz kıldırır, vaaz ve nasihat eder, teravih kıldırır, mukabele okur ve bu suretle halka doğru yolu gösterir, aydınlatırdı. Bayram (Ramazan) sonrası hoca efendi geri döneceğinden bulunduğu köy, mahalle halkı zekat, fitre, sadaka vesaireden hocaya para toplar ve hatta tahsil zamanında yardım için un, bulgur, yumurta, çamaşır da toplayarak hocaya hediye edilir ve hoca da bu suretle medresesine döndüğünde getirdiği harçlık vesair nevale ile sekiz dokuz ay medresesinde güzelce geçinirdi. Bu usule “cerr usulü” denilmiştir.

Bilhassa şehir ve köy ahâlisi istekle, üç aylar münasebetiyle gelecek talebe ve hoca efendileri bekler, hatta ilim talebelerine davetiyeler gönderirlerdi. Bu suretle mümkün olduğu kadar Anadolu ve Rumeli'nin en ücra köşe ve köylerine kadar İslamiyetin adetleri yayılmış ve İslamiyetin sağlamlığı muhafaza edilmiştir. Gerçi sonraları bu da sui istimal edilerek bir türlü dilencilik derecesine kadar ulaşmışdır. Lakin her ne olursa olsun, bu usul yıllarca kabul görmüş bir yöntem olup ilim talebelerinin bu husustaki gayretleri inkar edilemez bir gerçektir.
Bu devirde talebelerin yemekleri ve konaklamaları hükümet tarafından temin edilmemiştir. Eski imaretler zorbaların ve soyluların yerleri olmuş, talebeler için ise medrese hücrelerinde gecelemekten başka çıkar yol kalmamıştır. Ekmek, çorba dahi mahalliden başkalarına sarf edilmekteydi. Cerr usulüyle ilim talebeleri hem refah içinde olup harçlıklarını temin ediyor hem de cahil halk bilgilendirilmiş, aydınlatılmış oluyordu. Maalesef medreseler kapatılıp talebeler iltifat sahnesinden indirilip yüksek eğitime önem verildiği Cumhuriyet devrinde kasvetli, mülayim, korkunç kubbeler altındaki ışıksız medreselere (!) kıyasla betonarme, mermer salonlu, kaloriferli ve konforlu saray gibi muhteşem okul binalarında birçok hademe çalışır. Yatakhanelerinde karyola, yemekhanelerine masa, sandalye bulunur. Nefis yemekler çıkar. Çamaşırlar yıkanır, ütülenir ve dershaneler ısıtılır böylece talebenin okuması için her türlü ihtiyaçlar ve kolaylıklar temin edilir. Okullara öğrenciler getirip ve milletin bütün imkanları ilim kaynağı mekteplere verilerek bu talebelerin her türlü ihtiyaçları fevkalade temin edildiği, tahsilini tamamladıktan sonra da derhal vazife ve memuriyetlere tayin edilerek refah içinde yaşadıkları ve her zaman kendilerine büyük bir şeref ve öncelik tanındığı zamanlarda, maalesef çaresiz, cahil ve kimsesiz halkın aydınlatılması ve doğruların öğretilmesi hiçbir kimsenin hatırına bile gelmemiştir.

Eski medreseliler hem millete yük olmaksızın tahsil müddetince yetişirler ve hem de cerr münasebetiyle bütün halkı aydınlatır ve doğruları öğretirdi. Eğitimlerini tamamladıktan sonra ise kendi emek ve gayretleriyle birer müderrislik, müftülük vesair hitabet, imamet gibi vazifelerle hayır hizmetinde bulunarak geçinirlerdi.
Netice olarak; medreseliler devrinde sefil, mutaassıp, ekseriya zorba, yobaz talebeler (!) kovularak yerlerine getirilen öğrenciler pek rahat, mesud, nazlı, zübbe beylerden ibaret olarak millete dert ve baş belası oldular. Hatta bunlar kendilerini milletten başka, seçkin sınıf addederek millete hakaret etmeye, İslamiyetin akide ve terbiyesinin tersine hareket etmeye başladılar. Mektepten çıktıktan sonra ise halkın dertlerine derman olmak için Anadolu’nun ücra köy ve kasabalarına değil şehirlere bile memur olarak gitmeye tenezzül etmeyerek hepsi de İstanbul, Ankara gibi merkezlerde kalmaya birer çare, vasıta aradılar. Ve bu suretle cahil halk ihmal edilip milli, İslami adetler büsbütün unutulmaya yüz tuttu.

Peki şimdi ne yapılmalı? Her talebe kendi arzusuna ve kabiliyetine uygun olan alanı çok gecikmeden tesbit etmeli, ardından bu alana ait ilimleri öğrendikten sonra bunları uyguluyacağı bir ortam tahsis edilmeli. Misal; İmam Hatip talebeleri okul haricinde camilerde, Kur'an kurslarında mesleki vazifeleri yerine getirerek bu işte kabiliyet ve medeni cesaret kazanmalıdır. Nitekim son asrın alimlerinden Abdülhakîm Arvâsî hazretleri (Bir işi iyi yapmak, çok yapmakla mümkündür.) buyurmuştur. Bu misalden yola çıkarak diğer alanlara da tatbik edilebilir. Eğer talebelerimizi bu usul ile yetiştirmezsek, mazallah ellerinde diploması olan lakin hiçbir işte tecrübesi olmayan insanlar ülkesi oluruz. Rabbim böyle olmaktan muhafaza eylesin.

Tarih 13 Eylül 2018. Bugün, tarihe geçecek bir karar daha verildi. Yalnız, bizleri sevindirecek bir karar değil aksine üzecek bir durum gerçekleşti. Anayasa Mahkemesi Ayasofya'nın ibadete açılması talebini reddetti. Esasen, açılacağına inandığımız yoktu. Lakin bu kararın verilmesi ve tarihe bu şekilde yazılacak olması Fatih Sultan Mehmed Han'ın vakfiyesini bir kez daha çiğnedi geçti. Bizler de bu konu gündem olmuş iken, "Kılıç Hakkı Ayasofya" kitabının müellifi tarihçi-yazar Serhat Arvas ile Ayasofya üzerine bir röportaj yapmaya karar verdik. Ayasofya deyip geçiyoruz fakat onun tarihinde neler yatıyor bilmiyoruz. Sandığımızdan da değişik bir tarihi var. Bu konulara ışık tutmak için birkaç soru yönelttik kendisine. Tabii ki en iyi cevaplar yazarın kendi kitabında bulunacaktır.

Ayasofya’nın tarihinden bahsedecek olursak hangi yüzyıla dönmemiz gerekiyor?

Ayasofya insanların tahmin ettiğinden çok daha eski ve geçmişe uzandıkça önemi artan bir yapı aslında. Tabii şu an dokunabildiğimiz, günümüze ulaşan, Justinyanus yapısından bahsetmiyorum. Biliyoruz ki daha önce aynı zeminde yapılan farklı yapılar vardı. Bugün, giriş kapısının önünde, sol tarafta, biraz alçakta kalan kalıntılar ve merdivenler bir önceki Ayasofya’ya ait idi. Peki daha önce? Daha önce ahşap biz bazilika olduğu biliniyor. Fakat çok daha öncesi de var. Burası yedi tepeli İstanbul’un birinci ve en önemli tepesi. İstanbul’un ilk yerleşim bölgesi. Birçok kaynak bizlere bu tepede ilk mabedi inşa ettiren kişinin Hazreti Süleyman “aleyhisselam” olduğunu söylüyor. Sonra onun oğlu Melik Ra’cim babasının yapılarının üzerinde inşa faaliyetlerine devam etmiş. Zamanla yıkılmış, çökmüş ama her gelen hükümdar veya kral aynı tepe üzerinde tekrar bir mabed yaptırmış. Bu ilk mabedlerden günümüze ulaşan bazı sütunlar ve emanetler bugün halen Ayasofya içerisinde varlığını sürdürüyor. Yani; yıkılan yapılar aynı tepe üzerinde yeniden yapıldığında eski parçalardan ve kalıntılardan da faydalanılmış.

Fatih Sultan Mehmed Han, neden başka yeri değil de burayı camiye çevirdi? İslami bir sebebi var mı? Fatih Sultan Mehmed Han'ın İstanbul'u feth etmesinin sebeplerinden biri de Ayasofya'yı cami yapmak mıydı?

Fatih Sultan Mehmed Han İstanbul’un kapısından, atının üzerinde, alayla içeriye girdiği zaman hiç inmeden vardığı yer Ayasofya’dır. İstanbul’un fethedilmesi için son bir anahtar vardı, aslında en önemlisi: “Ayasofya.” O mabedin camiye çevrilmesiyle de fetih tamamlanmış oldu. Sorunuza gelince. Evet, birçok kilise vardı, bunlardan bazıları yine kiliseden camiye çevrildi. Ama Ayasofya’nın önemi bu konuda diğerlerinden çok farklıydı. Kanuni Sultan Süleyman Han dönemi görev yapan, Reis’ül-küttap Koca Nişancı Celalzâde Mustafa Çelebi, 1541 yılında yazdığı “Tarih-i Kale-i İstanbul ve Mabed-i Ayasofya” isimli eserinde; Miraç gecesi Peygamber Efendimiz “sallallahu aleyhi ve sellem” e bu mabedde müminlerin namaz kılacağının müjdelendiği ve namaz kılanların mükâfatlandırılacağını yazmıştı. Fatih Sultan Mehmed Han’ın ilk girdiği gün iki rekât namaz kılması ve hemen Cuma namazına yetiştirilmesi için emir vermesi bu bilgilere vâkıf olduğu içindi. Kendisinden önce gelen tüm Müslüman hükümdarlar da bu bilgilere vâkıf oldukları için bu şehri, dolayısıyla da Ayasofya’yı almak istediler.

İstanbul'un fethinden önce Ayasofya'ya gelip namaz kılan oldu mu?

Evet. Sahabeden; Hazreti Ebû Eyyüb El Ensâri hazretleri “radıyallahu anh” İstanbul kuşatmasına katıldığı zaman, şehri alamayacaklarını anlayınca “bizim buraya gelme maksadımız Ayasofya’ya girip iki rekât namaz kılmaktı” diyecek ve barış üzre, ordudaki en yaşlılar ile bu niyetine ulaşacaktır. Namaz kıldığı yer Terler Direğin olduğu yan nefte, mihraba yakın kısımdır. Osmanlı zamanında bu mekâna Eyyüb Sultan makamı denmiş ve özel gün ve gecelerde birçok âlim bu makamda itikâfa girerlermiş. Peki, fetihten çok daha önceleri Ayasofya’ya girip başka namaz kılanlar var mı? Evet, var, kaynaklar yazıyor. Harun Reşid’in ve Seyyid Battal Gazi’nin de içeriye girip namaz kıldıkları biliniyor. Ayrıca kubbenin tam altına Hazreti Hızır “aleyhisselam” makamı, bugün mihraba çok yakın bir köşeye de Hazreti “Süleyman” aleyhisselam makamı dendiğini de kaynaklar bize aktarıyor.

Hangi kanunlar Ayasofya’nın Camii olmasına engel?

Aslında tam tersi, kanunlar Ayasofya’nın müze olmasına engel. Hukukçular, Ayasofya’nın müze olarak kullanımının; İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nin 17. maddesi, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 1. protokolünün 1. Maddesi, Anayasa’nın 35. maddesi, Türk Medeni Kanunu’nun 683. maddesi, Vakıflar Kanunu’nun 3, 6, 16 ve 30. maddesi ve Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu 10. ve 11/2. maddesine aykırı olduğunu belirlediler.

Mihrabı, minberi olan ve beş vakit ezan okunan bir mabed nasıl müze olabilir? Peki diyelim ki müze, o zaman neden beş vakit ezan okunuyor? Soru çok… Fakat ne sorsak fayda, ne de cevaplasak…

1934 yılında Ayasofya neye dayanılarak müzeye çevrildi? Bu işin içinde kimlerin parmakları vardı? Türk-İslam medeniyetinden intikam mı alınmaya çalışıldı?

Amerika’da kurulan Bizans Araştırmaları Enstitüsünden “Thomas Whittemore” adlı bir şahıs, dünyanın varlıklı ailelerinden aldığı maddi destekle Ayasofya’yı müzeye çevirdi. Bakın bugün İngiliz İşgalinden çok söz edildiğini duymayız, ama özellikle Ayasofya çok fazla konuşulur. Bunun sebebi Ayasofya ele geçirilmeden İstanbul’un tam olarak fethedilmediği inancıdır. Evet. Ayasofya’da bugün namaz kılınmıyor. 1934 yılından beri kılınmıyor. Fatih Sultan Mehmed Han’dan başka nasıl intikam alınabilirdi ki?
Şunu açık ve net ifade etmeliyim ki; bir Hıristiyan her zaman orayı kiliseye çevirmek ister, bir Müslüman için ise o mabed her zaman camidir, içeride namaz kılmak hakkıdır, ama diğer yandan bir de inançsız insanlar var. Onlar mabedi dört duvarla çevrili bir taş yığını olarak görürler, maneviyattan yoksun olan bu şahıslar için orayı müze de yapsan olur, sinema salonu da yapsan. Yani onlar işin dünyalık kısmındalar.

Ayasofya'nın bir bölümünün ibadete açık olduğu söyleniyor. Bu bölüm aslında neresi?

Bugün Ayasofya’nın içerisinden girilmeyen, bağımsız ve sonradan ilave edilen ek bir yapı. Sultan Abdülmecid Han döneminde yapılan, sultanın dinlenmesi için hazırlanan bir yapı, Üçüncü Ahmed Han çeşmesinin karşısındaki kapıdan giriliyor. Yani siz bugün, bilet alarak girdiğiniz müze içerisinde hiçbir yerde namaz kılamazsınız. Aynı şekilde bahsettiğimiz, bugün namaz kılınan mescid kısmından da Ayasofya’ya girip gezemezsiniz. Olayın aslı budur.

Cami yapılırsa Yunanistan'ın tepkisi ne olur? Hıristiyan ülkelerden sadece Yunanistan mı kendini Ayasofya'nın emanetçisi olarak görür?

Pek tabii Yunanistan tepki verecektir ama Yunanistan’ın verdiği tepki Rusya’nın yanında sivrisinek vızıltısı gibi kalır. Fatih Sultan Mehmed Han İstanbul’u fethettiği zaman Ortodoksların en büyük mabedi Ayasofya’yı camiye çevirdi. Ruslar bugün en büyük Ortodoks ülke ve gözleri kulakları İstanbul ve Ayasofya’da. Bizans’ın sancağı Kremlin’de, kendilerini Bizans’ın devamı ve Ortodoksluğun hamisi olarak görüyorlar. Rusya tarihine bakarsanız çoğu kez İstanbul’un geri alınması ve Ayasofya’yı kiliseye döndürmek için verdikleri mücadeleler var. Bunlar hikâye değil, tüm tarih kitaplarında yazanları aktarıyorum. Merak edenler Çar Nikola dönemine bir göz gezdirsinler. Bugün bilgi eksikliği dolayısıyla Amerika’ya kızıp Ayasofya’yı cami yapalım diyenler çıkıyor. Peki Rusya? Bir yandan el sıkıştığımız Rusya’nın tepkisi ne olacak? Vatikan’ın ise hiç umurunda değil. Katolikler için çok bir anlam ifade etmiyor yapı. Bunu Dördüncü Haçlı seferinden biliyoruz. Ayasofya’yı soyanlar, içeriye katırlar sokanlar, dansöz oynatanlar ve çaldıkları eşyaları Roma’ya taşıyanlar Katoliklerdi…

"Kılıç Hakkı Ayasofya" kitabını hazırlamak aklınıza nerden geldi? Hazırlama süreci nasıl geçti?

Başka konular üzerinde çalışırken, Ayasofya hakkında bilinen gerçeklerin efsane olarak adlandırıldığını, bu konuda kitapların yazıldığına denk geldim. Yine kendisine Müslüman-Türk diyen bazı şahısların Ayasofya aslında bir kilisedir dediklerini bizzat duydum. Bu resmen bizi, bu topraklarda işgalci durumuna düşürmektir. Bunların yanı sıra; Ayasofya biz Müslümanlar için neden önemli? sorusuna yanıt veren bir esere de rastlamadım. Tarihini anlatan kitaplar hep Roma dönemi ile ilgili kaynaklardı. Aylarca kaynak topladım, eski ve yeni birçok kaynaktan faydalandığım gibi, evimde ufak bir Ayasofya arşivi de toplanmış oldu. Tüm bu çalışmalar yeni kitabıma da bir yol açmış oldu…

Çoğu insan sevdikleri için bazen büyük-küçük fedâkârlıklarda bulunabiliyor. Hele ki bu muhabbet vatana, millete, devlete, dine ise uğruna her şey fedâ edilebiliyor. İşte bu muhabbetin müntehâsında zuhur etmiş olan kardeş katli, günümüzde mesele hâline gelmiş ve Osmanlı'yı eleştirenlere veyâhud taşlamak isteyenlere konu olmuştur. Lâkin, "Osmanlı kötülensin de ne olursa olsun." şuuruyla hareket eden güruhun anlattığının aksine bu mesele, gurur duyulacak bir meseledir. Zîrâ kötülenen bu mesele ve muhatabı olan padişahlarımız, ecdâdımız, biz milleti için, devletin bekâ u temâdisi için, din-i İslam için kendi kanından zerre tereddüt etmeden verebilmiş, fedâ edebilmiştir. Bu yapılanlara pek sathî bakan ve bırakın fedâkârlığı mesuliyet sâhibi olmaktan bile aciz insanlardan "Binlerce kişi öleceğine, devletim ve milletim için bir kardeşimi fedâ ederim." şuuruyla hareket eden sultânlarımızı anlamalarını zâten beklemiyoruz. Günümüz "bilinciyle" Osmanlı "şuuru" idrâk edilemez. Elhasıl "Cumhuriyet kafasıyla Osmanlı anlaşılamaz."

Osmanlı İmparatorluğunda kardeş katlini meşrûlaştıran birisi var. Mezkur güruhun ekseriyeti bundan bîhaberdir şüphesiz. Fâtih Sultan Mehmed Hân-ı Sânî Hazretleri, kardeş katlini meşrûlaştırmakla birlikte birde küçük yaştaki kardeşi Şehzâde Ahmed'i boğdurtarak öldürdüğü bir gerçektir. [*] Bu hâdiseyi kendisine göre yorumlayarak Fâtih Sultan Mehmed şöyle insandı, böyle insandı o öyle bir şey yapmaz demek iptidaî bir yanlıştır. Fâtih Sultan Mehmed gibi birisinin de beşikteki bebeği öldürtmesine inanmak istememeleri tabiîdir. Lâkin bu târihî bir hakikattir. Sultan Mehmed'i indirelim yerine şehzâdeyi geçirelim düşüncesine kapılan paşalara mâni olmak için Hz. Fâtih beşikteki kardeşini öldürtmüştür. Taht için en tehlikeli olan şey beşikteki şehzâdedir zîrâ tahta bebeği çıkardıkları takdirde devleti bebek idâre edemeyeceği için biri yâhud birileri tarafından idâre edilecektir. Bu sebeble bu katli mâkûl görüyoruz ve görmek mecburiyetindeyiz.

Peygamber efendimizin (sallallahü aleyhi vesellem) "O ne güzel komutan" övgüsüne mazhar olmuş birisi sizce bunun gibi ciddi bir dinî meselede yanlış yapabilir mi ? Ulemâ dahi tecviz (caiz görme) etmişken bizim halkımız kabûllenemiyor ne yazık ki.

Meseleyi şer'en ele alacak olursak bu mesele İslâm hukukunda 'Devlete İsyan' suçu altında değerlendirilebilir. Cezası da tabiî ki îdamdır. Devlete isyan cezasının tatbik edilebilmesi için âsinin ayaklanması, ordu teşkil ederek iktidârı ele geçirmek istemesi gibi hâdiselerin bâriz sûrette zuhur etmesi lâzım gelir. Lâkin Osmanlı hukukçuları bu hâdiselerin zuhur etme ihtimâllerini de devletin huzurunu bozma, nizâm-ı âlemin ihlâli ve devletin bekâsının tehlikeye girmesi olarak yorumlamış ve kardeş katlini tecviz etmişlerdir. Yâni bir şehzâde tahta çıktığında beşikteki kardeşini öldürtüyorsa bunun sebebi o beşikteki şehzâdenin bir güruh tarafından kullanılarak tahta çıkarılması ve devletin o güruh tarafından idâre edilmesi (bebek idâre edemeyeceği için) veyâhud büyüdüğünde kendisi yâhud başkaları tarafından kullanılarak isyan edebilme ihtimâli var olmasıdır. Bunun gibi ihtimâller var olduğu için tedbir evvelden alınıyor. Hiç kimse gelecekte bu şehzâde isyan edecekti diyemez tabiî ki, lâkin isyan etmeyecek de diyemez. Devletin bekâsını tehdid etme ihtimâlinden mütevellid bu hâdiseler ulemâ tarafından caiz görülmüştür. Fâtih Sultan Mehmed Hazretleri de "fesâda sa'y" ihtimâlinden dolayı küçük yaştaki kardeşi Şehzâde Ahmed'i öldürtmüştür. (fesâda sa'y = fesâda girişme)

Bu meselenin yol açtığı hâdiseye misâl vermek icab ederse Cem Sultan Vak'ası başlı başına kâfi gelir. Bayezid Hân-ı Sânî'ye biat etmeyerek harbe yol açan ve akâbinde Avrupa'ya iltica eden Şehzâde Cem mâsum insanların ölmesine sebeb olmuştur. Bayezid Han ile harb etmek yerine biat etseydi mâsum kanı dökülmeyecekti değil mi ? Peki şimdi soruyorum size "Şehzâde Cem'in öldürülmesi/ölmesi mi daha mâkûl yoksa iki kişinin harbe girerek onlarca, yüzlerce, binlerce insanın kanının dökülmesi mi daha mâkûl ? Maalesef günümüzde bu suale "Benim oğlum yâhud kardeşim öleceğine bin kişi ölsün daha iyi." şeklinde cevab verecek insanlar var şüphesiz. Bizde bu insanlardan "Bin kişi öleceğine benim oğlum yâhud kardeşim ölsün." diyen ecdâdımızı idrâk etmelerini beklemiyoruz.

Kısacası fesâda sa'y zuhur ederse devlet içeride bu mesele ile meşgûl olurken dış güçler, düşmanlar fırsattan istifâde devletimize taarruzda bulunabilir ve devletimizin bekâsına gölge düşebilir. Bu hâdisenin zuhur etme "ihtimâli" bile var olduğu sürece devletin huzurunu bozması sebebiyle tedbir evvelden alınmıştır. Unutmayalım "İktidâr gölge kabûl etmez."

"Bizde kadimden töredir kardeşe kıymak."

[*] Neşrî, c.2 s.683 - Solakzâde c.1 s.189

Geçtiğimiz günlerde Kudüs'e bir seyahatimiz oldu, çok sayıda yer gezdik, pekçok insanla tanıştık ve çok fazla enteresan hadiseye şahid olduk. Bu yazımda sizlere kafa karıştıran detaylara girmeden Kudüs'den bahsetmek istiyorum. Maksadım daha önce Kudüs'ü görme imkanı olmamış okuyuculara Kudüs'ü kolay anlaşılacak bir şekilde anlatmak.

Kudüs'ün ehemmiyeti

Bildiğiniz gibi Kudüs dünyanın en eski şehirlerinden birisi, peygamberler şehri ve aynı zamanda tarihi dokusunu en fazla muhafaza etmiş şehir diyebiliriz. Yahudiler ve Hristiyanlar için en mukaddes şehir, biz Müslümanlar için ise Mekke-i Mükerreme ve Medine-i Münevvere'nin ardından üçüncü sırada geliyor. Onun için dünyanın her tarafından yüzbinlerce ziyaretçisi oluyor. İbrâhim aleyhisselamdan itibaren pek çok peygamberin yaşadığı, mukaddes olarak kabul edilen bir bölgede bulunması, Süleyman aleyhisselamın inşa ettirdiği meşhur Süleyman mabedini barındırması, İsrâiloğullarının ve onlara gönderilen peygamberlerin mücadelelerine şahidlik etmesi açısından semavî dinlerce mühim bir yere sahip. Ayrıca İsa aleyhisselamın burada dünyaya gelmesi de son derece mühimdir. Hristiyanlar için aynı zamanda hac merkezidir. Müslümanların da ilk kıblesi ve Muhammed aleyhisselamın miraca yükseldiği yer. Kur'an-ı Kerim'de Kudüs için mukaddes toprak ifadesi geçmektedir. Yine bir hadis-i şerifde şöyle buyuruluyor; "(İbâdet için) şu üç mescidden başkasına seyahat edilmez: el-Mescidu'l-Harem, Mescidu'r-Rasûl ve Mescidu'l-Aksâ." (Buharî, Enbiyâ 8; Müslim, Mesâcid 2)

Kudüs'e nasıl gidilir?

Kudüs'e gitmek için öncelikle nüfus müdürlüğünden pasaport çıkartmanız gerekmekte, ardından ise vize almanız gerekiyor. İsrail vizesi çıkarmak hiç de kolay değil, pek çok kişiye vermeyebiliyorlar. Yeşil pasaportunuz varsa vizeye gerek yok. Tek başınıza İsrail konsolosluğuna gidip, vize almanız biraz uğraştırıcı, hiçbir sebep göstermeksizin vize vermedikleri olabiliyor. Tur şirketi ile gideceğiniz zaman vize çıkarmak biraz daha kolay, tur şirketi sizin pasaport bilgilerinizi alıyor ve İsrail İçişleri Bakanlığı ile irtibata geçerek, tüm grup için toplu olarak, çarşaf vize(liste vize) alıyor. Burada da grubun içinde vize vermedikleri olabiliyor bazen. Çarşaf vizede, vize pasaporta yapıştırılmıyor. Tur tarihine 1 hafta kala açıklanıyor vize verilip verilmediği. Vize verilirse eğer geriye uçağa binip gitmesi kalıyor. Ülkeye girişte çok problem olmuyor umumiyetle ama çıkarken gerek valiz aramalarında gerek pasaport kontrolünde sıkıntılar yaşanabiliyor. Saatlerce beklettikleri oluyor. Bütün eşyalarınız didik didik aranıyor ve size polis tarafından çeşitli sualler soruluyor, ''İsrail'e niçin geldin? Tek başına mı geldin? Burada arkadaşın, akraban var mı? Gelirken yanında burdaki insanlar için bir hediye getirdin mi?'' gibi sualler. Ve pasaportun hemen her sayfası kontrol edilerek, daha önce giriş yaptığın ülkelere niçin gittiğin, oralarda ne yaptığın soruluyor. Sorulara sabırla cevap verince inşallah birkaç saatlik bir sürenin ardından ülkeden çıkılabiliyor. Burada mühim olan sakin olup sabırla sorulara cevap vermek. Ama Kudüs'ün zihninizde bıraktığı hatıralar havalimanında yaşanan bu nahoş hadiseleri kısa zamanda unutturuyor. Gülü seven dikenine katlanır demişler.

Umumiyetle Kudüs Turları 3 gece 4 gün sürüyor. Kudüs'e en yakın havalimanı Tel Aviv'de olduğu için ilk oradan başlanıyor tura.

Yafa(Tel Aviv)

İsrail'in tek havalimanı Tel Aviv'de olduğu için öncelikle Tel Aviv'den başlıyoruz. Yafa Tel Aviv'in içinde eski tarihi yapıların bulunduğu bir yer(İstanbul'un Fatih ilçesi gibi). Tel Aviv'deki Ben Gurion havaalanına inince Akdeniz sahilinde modern bir şehir karşılıyor sizi. Tur şirketleri 4 günlük tur içerisinde ya ilk gün veya son gün Yafa'yı gezdiriyorlar, havaalanına yakın olması sebebiyle. Yafa'ya gelince ilk durağımız Sultan Mahmud külliyesi. Burada ilk dikkatimizi çeken nokta Türkiye'deki camilerde gördüğümüz 4 halife isimlerinin yerine burada duvarlarda peygamber isimlerinin olması. 4 halifenin isimleri ise en arka duvarda. Ardından Hasan Paşa Camiine ve Bahriye mescidine gidiyoruz. Şimdi istikametimiz Kudüs. Tel Aviv-Kudüs arası trafiğin durumuna göre takriben yarım saat sürüyor. İsrail yüzölçümü olarak küçük bir ülke olduğu için şehirler arası mesafeler kısa.

Kudüs (Jerusalem)

Kudüs'de gezeceğimiz yerler Eski Kudüs(Old City) ismiyle bilinen ve 4 mahalleden oluşan, eski dar sokaklardan müteşekkil bir yer. Bu mahalleler Müslüman, Yahudi, Hristiyan ve Ermeni mahalleleri. Ermenilerin diğer Hristiyanlardan ayrı bir mahalleleri var. Bir mahalleden başka mahalleye geçince insanların giyim kuşamlarından, tavırlarından hangi mahalleye geldiğinizi anlamak mümkün. Kudüs'un meşhur 3 caddesi var. Bunlar Sultan Süleyman caddesi, Selahaddin Eyyubi caddesi ve Harun Reşid caddesi.

Kudüs deyince herkesin aklına Mescid-i Aksa geliyor ama insanımız tarafından Mescid-i Aksa'nın neresi olduğu umumiyetle yanlış biliniyor. Sarı kubbeli Kubbetü's-Sahra Mescid-i Aksa zannediliyor. Şunu iyi bilmek gerekir ki; Mescid-i Aksa herhangi bir bina değildir, bir alanın ismidir, Bu alanın güney tarafında Kıble mescidi, ortasında Kubbetü's-Sahra, batısında Batı Duvarı(Western Wall) olarak bilinen Ağlama Duvarı bulunmaktadır. Duvarın bir tarafında Yahudiler ağlarken diğer tarafında Müslümanlarca kutsal kabul edilen Mirac hadisesi esnasında peygamberimiz Muhammed aleyhisselamın Burak isimli cennet hayvanını bağladığı yer olan Burak mescidi bulunmaktadır. Yahudiler burayı Süleyman aleyhisselamın mabedinden kalan tek duvar olarak kabul ettikleri için kutsal kabul ediyor ve burada ibadet ediyorlar. Haçlılar zamanında Yahudileri tahkir maksadıyla çöplerin atıldığı mekan olarak kullanılmış. Kanuni Sultan Süleyman'ın emriyle ise Yahudilere burada ibadet etme hakkı tanınmış.

Peygamber efendimiz Burak isimli cennet hayvanını burada bıraktıktan sonra Kubbetü's-Sahranın bulunduğu halk arasında Muallak Taş olarak da bilinen kayanın üzerine geliyor ve mirac hadisesi burada vuku buluyor. Aşağıda resmini gördüğünüz kayanın altında mescide giren ziyaretçilere açık bir mağara da var. “Kâbe’de kılınan bir namaz diğer yerlerde kılınan yüz bin namaza, Medine’de kılınan bir namaz diğer yerlerde kılınan bin namaza ve Mescid-i Aksa’da kılınan bir namaz, diğer yerlerde kılınan beş yüz namaza eşit sevaptadır.” hadis-i şerifi gereğince hemen her fırsatta namaz kılmaya gayret gösteriyoruz.

Mescid-i Aksa'nın en güzel manzarası Zeytin Dağı'ndandır, Zeytin Dağı ile Mescid-i Aksa arasında Cehennem Vadisi denilen bir derin vadi bulunmaktadır, Yahudiler Sırat Köprüsü'nün bu vadi üzerine kurulacağına ve Mesih'in Zeytin Dağı'na inip buradaki Sırat Köprüsünden geçerek Mescid-i Aksa'ya meşhur Altın Kapı'dan gireceğine inanmaktadırlar. Bunun için buraya gömülmek büyük bir imtiyazdır ve mezarlar zengin Yahudiler tarafından aşırı yüksek fiyatlarla satın alınmaktadır, aşağıdaki fotoğrafta bahsettiğim Yahudi mezarlarını görebilirsiniz.

Kudüs'de gezilecek yerler sayılamayacak kadar çoktur, hepsini anlatmak imkansız, birkaç tanesini sıralayalım;

-Dünyaca meşhur Kıyame kilisesi: İsa aleyhisselamın göğe yükseldiğine inanılan yerdir, ilk İsevîlerden Roma imparatoru büyük Konstantin'in annesi Helena’nın yaptırdığı Kıyame Kilisesi, dünyanın en eski kiliselerindendir.Kıyame ayağa kalkma manasına geliyor. Hristiyanlar İsa aleyhisselamın çarmıha gerildikten sonra buraya getirildiği ve bir müddet kaldıktan sonra dirildiği ve göğe yükseldiğine inanıyorlar. İçinde İsa aleyhisselamın teneşir ve mezarı olduğuna inanılan mekânlar var. Hazreti Ömer Kudüs’ü fethettiğinde, bir yerde namaz kılmak istedi. Kıyame Kilisesi’ni gösterdiler. “Ben orada namaz kılarsam, sonra câmiye çevirirler” dedi ve yakınında bir yerde namazını kıldı. İşte o kilise aşağıda resmini gördüğünüz kilise.

-Gethsemani bahçeleri

Yine Kudüs'de Sion tepesi, Osmanlı tren istasyonu, Selman-ı Farisi ve Rabiatü'l Adviyye hazretlerinin makamları gibi pek çok gidilip görülmesi gereken mekan vardır.

El Halil (Hebron)

Hazreti İbrahim, İshak, Yakub ve Yusuf aleyhimüsselamın kabirlerinin bulunduğu rivayet edilen şehir. Üzümü meşhur. Buradaki meşhur caminin yarısı Müslümanlarca kullanılıyor, diğer yarısına İsrail Hükumeti el koymuş ve Sinagog olarak kullanılıyor.

Beytüllahim (Bethlehem) 

Kudüs'ün 10 km güneyindedir. Dünyaca meşhur Beşik Kilisesi burada bulunuyor. İsa aleyhisselam burada dünyaya gelmiştir. Kilisenin karşısında ise Hazreti Ömer camii bulunuyor. Yine bu şehirde Kanuni Sultan Süleyman'ın yaptırdığı büyük, dev havuzlar bulunuyor, kışın burada toplanan sular ile Kudüs'ün su ihtiyacı karşılanıyormuş yaz aylarında.

Eriha ve Lut Gölü (Jericho and Dead Sea)

Kudüs'den Lut Gölü'ne giderken yol üzerinde Selahaddin Eyyubi tarafından inşa edilen cami ve cami içinde Musa aleyhisselamın türbesi mevcut.

Ardından Lut Gölü sahiline gidiyorsunuz. Lut Gölü Ürdün ile İsrail arasında, deniz seviyesinin 400 metre altında ve dünyanın en tuzlu suyuna sahip bir göl. Bu gölde ne balık ne bitki hiçbir canlı yaşamıyor. Lut peygamberin ve Lut kavminin kıssası meşhurdur. O hadisenin yaşandığı yer burası.

Eriha'nın hurması meşhur. Çöl ortasında bir vaha gibi, her tarafın yeşil olduğu, bereketli bir toprak. Yazları çok sıcak olduğu için kışın daha kalabalık oluyor, başka şehirlerde oturup kışları sıcak olduğu için Eriha'ya gelen çok aile var.

Burada dikkatimizi çekenler

Kudüs'e gitmek için havaalanında uçağınızı beklerken ilk başta başlarında şapkalı, siyah elbiselerini giymiş Yahudiler dikkatinizi çekiyor. Daha sonra Kudüs'e gidince bu kıyafetli insanları görmeye alışıyor insan. Yine Kudüs'de özellikle Ağlama Duvarı ve Yahudi mahallesinde yazın o sıcağına rağmen o elbiseyi giyen ve küçük çocuklarına da giydiren insanlar.

Yine aynı şekilde cenaze namazı olduğu zaman cenazenin caminin dışında değil de içinde kılınması ve tabutun da caminin içine sokulması âdet olmuş.

Hafta tatilinin Cuma öğleden sonra ve cumartesi olması. Cumartesi Yahudilerce Kutsal gün olduğu için bugün dükkanlar kapalı, hatta bazı yahudi mahallelerine girişte barikatlar var, dindar yahudiler bu günde asla arabaya binmezler, bir yere gitme mecburiyetleri olursa yürüyerek giderler, onun dışında evinde ibadetle meşgul olurlar.

Daha önce ortadoğuda kurak bir yer olarak bildiğimiz Kudüs'ün zeytin ağaçları ile kaplı yeşil bir şehir olması.

Mescid-i Aksa'daki Kıble Camii'nin sabah namazında da diğer vakit namazları gibi dolması.

Mescid-i Aksa'nın bütün kapılarında İsrail polisi nöbet tutuyor ve Mescid-i Aksa'ya yalnızca müslümanlar alınıyor. Yalnızca pazar günü polisler eşliğinde turistlerin girmesine müsade ediliyor.

Mescid-i Aksa'nın birçok yerinde mushafların diz seviyesinin altında olması bizi üzdü. Osmanlılar bırakın diz seviyesini göbeküstünde tutarlarmış daima mushaf-ı şerifleri.

Cuma hutbelerinin Türkiye'ye göre çok daha uzun sürmesi. Hutbede imam efendi her paragraf başında cemaate ''Yâ ehl-i beyt-i makdis(ey beyt-i Makdis ahalisi)'' diye hitab etmektedir.

Sabah namazının 2. rekatında rükûdan kalkınca imamın uzun dua okuması(Filistinde yaşayan Müslümanlar umumiyetle Şafi'i mezhebinde)

Mescid-i Aksa'nın ciddi bir cemaati var, cemaatteki yabancılar genelde ya Türk oluyor ya Endonezyalı. En çok bu 2 ülkeden gelen var.

Kudüs sokaklarında gezerken yaka kartımızdaki Türk bayrağını gören Filistinlilerin bizimle Türkçe konuşma, yakınlık kurma çabası, bazen fotoğraf çektirme istekleri.

Pek çok Arap ülkesinde olduğu gibi Kudüs'de de sokaklarda humus ve falafel satan lokantalar var. Humus ve Falafel Arapların meşhur lezzetli yemekleri, haşlanmış nohut, tahin ve zeytin yağından yapılıyor.

Kudüsde çarşıda gezerken uzaktan Kurtlar Vadisi dizisinin meşhur cendere müziğinin gelmesi ve yakınlaşınca bir Filistinlinin elinde telefonla Kurtlar Vadisi seyrettiğini görmek şaşırttı bizi.

Kudüs'de Sion Dağı'nda bulunan Davud Aleyhisselamın türbesine girişde başınıza birşey takmanız gerekiyor, orda turistler için kipalar bulunuyor, gelen turistler kipaları takarak girebiliyor, biz takkemizi takıp giriyoruz, takkeye birşey demiyorlar.

İsrail'de kadınlara da askerlik mecburi.

Kudüs'de çarşıda gezerken boynumuzdaki yaka kartında Türk bayrağını gören bir esnaf bizi durduruyor ve dedesinin burada vazifeli bir Türk askeri olduğunu söylüyor ve heyecanla dedesinin Osmanlı pasaportunu getiriyor.

Hülasa

Kudüs hemen herkesin görmesi gereken bir şehir. Dünya üzerinde pek çok devletin bu şehirde emelleri var. İsrail Kudüs'ü başşehir ilan edince Amerika hariç hemen hiçbir devlet bunu tanımadı ve büyükelçiliklerini Tel Aviv'de tutmaya devam ettiler. Bunun sebebi Müslümanları çok sevdiklerinden değil, Kudüs'de biz de varız demek istemelerinden kaynaklanmaktadır. Bütün dünyanın ilgi odağı olan bu mukaddes şehir, elbette ki bir yazıyla anlatılamaz. Kudüs'e gidecek olanlara tavsiyemiz gitmeden önce mutlaka iyice araştırmaları, Kudüs hakkında kitaplar okumaları ve belgeseller seyretmeleridir. Eğer gitmeden önce Kudüs hakkında ciddi malumat sahibi olunur ve bu şekilde gidilirse orada tur rehberine daha kaliteli sualler sorularak daha çok istifade edilir. Yine peygamberler tarihi ansiklopedilerinden Lut, Musa, Davud, Süleyman, İsa aleyhimüsselamın hayatları okunursa Kudüs tarihi hakkında pekçok malumat kafaya yerleşmiş olur. Biz de bu mukaddes şehrin ehemmiyetini, niçin gidilmesi gerektiğini bu yazıda elimizden geldiğince bir nebze anlatmaya çalıştık, inşallah okuyanlar istifade ederler.

Hem uzun yıllar Mürşid-i Kâmil’den ders almış bir âlim hem de fen ilimlerinde tahsil görmüş bir kimyager… Zor bir zaman diliminde dinî hizmetler eden fakat fitneden uzak durabilen bir zat… Abdülhakim Arvasi Efendi’nin talebesi olan Hüseyin Hilmi Işık Efendi, yazdığı eserler, yaptığı tercümeler ve yetiştirdiği talebelerle adeta Türkiye’den bütün dünyaya yayılan bir ışıktı. Ancak kendini setreden mütevazı duruşu sebebiyle Hilmi Efendi hakkında çok az şey kaleme alındı, çok az şey konuşuldu... İslam hukuku ve tarih sahasındaki kıymetli eserleriyle tanınan Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci ise bir büyük boşluğu doldurdu; meşakkatli bir ilmî mesai neticesinde, Hilmi Efendi’nin hayatını kitaba taşıdı. İhlas Vakfı Yayınları’ndan neşredilen “Ebedi Seadet Yolunda Bir Ömür: Hüseyn Hilmi Işık” adlı eser, kıymetli bir zatın hayatıyla birlikte çalkantılı bir devrin panoramasını da ortaya koyuyor. Biz de bu kitap vesilesiyle Prof. Dr. Ekrem Ekinci ile konuştuk…

Hüseyin Hilmi Işık Efendi’nin hayatını ilk defa şümullü bir şekilde kaleme aldınız. Neden Hüseyin Hilmi Işık?
Hüseyn Hilmi Işık, fen tahsili görmüş bir asker. Ama aynı zamanda son devrin büyük âlimlerinden Seyyid Abdülhakîm Arvasî ile tanışmış. Ona talebe olmuş. Ondan feyz almış. Dinî hayatın zayıfladığı ve bambaşka bir mecraya döküldüğü zor bir zamanda hem dinî ilimleri tahsil etmiş; hem de öğrendiklerini başkalarına da öğreterek dine hizmet etmiş bir şahsiyet. Bu cihetle pek kimseye benzemeyen bir mevkii vardır dinî hayatımızda...

"20 SENEDE KALEME ALINDI"

Kitabın kaleme alınış safhası nasıl ilerledi. Hilmi Işık Efendi’nin yüzlerce talebesi var, hepsiyle konuşma şansınız oldu mu?
Kitabın yazılmasını benden isteyen Hilmi Efendi’nin damadı ve genç yaşta kendisini tanımak bahtiyarlığına eriştiğim Enver Ören Bey olmuştur. Enver Bey, bir büyük zâtı, âlimi tanımanın en iyi yolu, onun hakkında yazılmış biyografi kitapları olduğunu söylerdi. “Berekât kitabı olmasaydı, İmam-ı Rabbânî hazretlerini tanıyamazdık” derdi. Kitabın hazırlanması safhasında çok yardımı oldu. Hilmi Efendi ile defalarca görüşmemi ve hatıralarını almamı temin etti. Aile arşivini bana açtı. Suallerime cevaplar verdi. Ayrıca Hilmi Efendi’yi tanıyanların da çoğu ile görüştüm. Onları dinledim. Böylece kitabın hazır hâle gelişi 20 seneyi buldu. Araya elde olmayan çeşitli sebepler ve fasılalar girdi. Bu sebeple eserin baskısı gecikti.

BİRİNCİ İŞ: FIKIH

Hilmi Işık Efendi’yi zamanındaki diğer ilim adamlarından farklı kılan şeyler nelerdi?
Yukarıda da söylediğim gibi, Hilmi Efendi Osmanlı İmparatorluğu’nun son zamanlarında dünyaya gelmiş. Cumhuriyetin ilk senelerinde askerî mekteplerde okumuş. Eczacı subayı olarak ve kimya mühendisi olarak orduda hizmet etmiş. Bu sebeple zamanını, zeminini, bir başka deyişle dünyayı iyi tanımış, analiz etmiş. Bir yandan da salahiyetli bir âlimin huzurunda dinî ilimleri iyi öğrenmişti. Üstadı kendisine “Birinci işin fıkıhtır” buyurduğu için fıkıh ilmini öğrenmek ve öğretmek üzerinde çok ciddi durmuştur. Kitapları Ehli sünnet itikadı, fıkıh kaideleri ve tasavvufun inceliklerini anlatır.

İSMİNİ KİTAPLARINDAN KALDIRDI

Onun hizmet metodu tam olarak neydi?
Hilmi Efendi’nin serveti yoktu. Arkasında bir aile, bir dergâh, bir hükümet desteği olmadan, dine ve dindarlara hiç de iyi gözle bakılmayan bir zamanda hizmet etti. O, fikirlerin bulanmadığı; zihinlerin sade olduğu zamanda Ehli sünnet âlimleri tarafından yazılmış kıymetli eserleri Türkçeye tercüme ederek tasnif eylediği kitapları bütün dünyaya yaydı. Bunu yaparken de para kazanmayı düşünmedi. Şöhret peşinde olmadı. Hatta son zamanlarda ismini bile kitaplardan kaldırdı.

Osmanlı’yı gören Hilmi Efendi aynı zamanda politik ve sosyolojik olarak zor bir devirde, mühim şeyler başardı. Bu muvaffakiyetinin arkasında ne vardı?
Çocukluğundan beri temiz bir hayat yaşamış; talebe iken, yeni devrin tesiriyle herkes dinden uzaklaşırken, o namazını kılmış, orucunu tutmuş. Çok zeki, her sınıfı birincilikle geçmiş; yüksek haslet ve meziyetler sahibi bir insan. Hâlisâne duası sayesinde zamanın en büyük âlimlerinden biriyle karşılaşmış. Ondan azami feyz almaya bakmış. Tam ihlası ve üstadına sarsılmaz bağlılığı sebebiyle yüksek mertebelere kavuşmuş. Para ve şöhret peşinde koşmadan, fitne çıkarmadan, kanunlara karşı gelmeden dine ve insanlara hizmet etmeyi şiar edinmiş. Bunda da muvaffak olmuş bir zattır. Şöyle derdi: “Bana birisi nasıl muvaffak oldunuz diye sorarsa şöyle cevap veririm: Heleke’l-müsevvifûn, yani yarın yaparım diyen helâk oldu, hadis-i şerifine uydum; bugünün işini yarına bırakmadım. İkincisi her işi kendim yaptım; başkasına iş vermek mecburiyetinde kalırsam, takip ettim.”

ABDÜLHAKİM ARVASİ’DEN 14 SENE İLİM TAHSİL ETTİ

Onun için “otodidakt” (kendi kendini yetiştirmiş) tabiri ne kadar uygun. Hilmi Işık, ilminin kaynağını neye borçluydu?
Kendisi bu tabiri beğenmezdi. Bizi Abdülhakîm Arvâsî hazretleri yetiştirdi derdi. “İlim üstaddan öğrenilir” sözünü sık söylerdi. Üstadından 14 sene fiilî ders almış. Abdülhakîm Arvâsî hazretleri kendisine Arabî ilimleri, Farsçayı öğretmiş. O da verilen dersi zamanında yapmış. Hocasını memnun etmiş. Hocasının vefatından sonra, yine onun yetiştirdiği salahiyetli âlimlerden oğlu Üsküdar ve Kadıköy müftüsü Ahmed Mekki Efendi’den tahsiline devam ederek klasik usulde icazetnâme almıştır. Vefatına kadar okumaktan, öğrenmekten ve öğretmekten bir an geri durmamıştır.

Abdülhakim Efendi’den öğrendiği en mühim prensip ne olmuştu?
Bu sual kendisine sorulduğu zaman, mucez, kısa bir cevap vermişti: “Kimin sevileceğini, kimin sevilmeyeceğini öğrendim ve bu da bana yetti.” Hubb-i fillah ve buğd-i fillahın, yani Allah için sevmek ve Allah için buğzetmenin en mühim haslet oluğu malumdur.

Fakat Hilmi Efendi, kimya ve tıp gibi fen sahalarında da tahsil görmüş bir zat. Dahası bir albay ve muallim… Bütün bunlar dinde söz sahibi olmasına mani sayılabilir mi?
İslâmî ilimlerde bugünkü manada ihtisaslaşmadan söz edilemez. Yani İslâm âlimi, tefsirde, hadiste, kelâmda, fıkıhta, tasavvufta söz sahibi olduğu gibi, fen ilimlerinde, astronomide, tıpta, geometride de zamanın imkânları çerçevesinde bilgi sahibidir. Şer’î ilimlerde âlim olmak, fende âlim olmaya mani değildir. Bilakis her iki ilim, âlimin iki kanadıdır. Kuş tek kanatla uçamaz. Fen bilmeyen, dini anlayamaz. İnsanlara hizmet edemez. ‘O kimyagerdir, eczacıdır, dinden ne anlar!’ veya daha insaflı ifadeyle ‘dine meraklı albay’ tabirleri, hakikati hiç aksettirmiyor. Bilakis bu, onun kıymetini arttırıyor.

"HER İŞİNİ KENDİSİ GÖRÜRDÜ"

Kitabı kaleme alırken günlük hayatında nasıl bir Hüseyin Hilmi Efendi portresiyle karşılaştınız?
Sade ve sıradan bir hayat yaşayan, şöhretten uzak, kendi hâlinde, ailesi, evi ve işi çerçevesinde iddiasız bir hayatı vardı. Fazla kimseyle görüşmezdi. Her işini kendisi görürdü. Hakiki manada mütevazı idi. Tek düşüncesi, derdi, dine ve insanlara hizmet etmek, onlara hakikatlerden bir nebze ulaştırmaktı.

Hüseyin Hilmi Işık, eserleri ve hizmetleriyle bütün dünyada tanınan bir İslam âlimi…Türkiye’de ise hakkında çok az şey yazıldı. Bunu neye bağlıyorsunuz?
Bunu evvela kendisinin tevazu ve gözden uzak yaşama düsturuna bağlamak mümkündür. Hizmetlerinde kendisini ön plana çıkarmayı hiç istemez; Ehli sünnet âlimlerinin tanınmasını ve bilinmesini isterdi. Bir de sosyal pozisyonu itibariyle, ilm-i siyasete dikkat ve riayet ettiği için, yüzlerce dinî eseri bedava gönderdiği dünya memleketlerindeki Müslümanlar tarafından tanınmış ve büyük bilinmiş; ama memleketimizde pek meşhur olmamıştır. Siyaset ve ilim âleminden nice kimseler, yurt dışına gittiklerinde oradaki Müslümanlar kendilerine “Hilmi Işık’ı tanıyor musunuz?” diye sorunca cevap vermemenin mahcubiyetini hissettiklerini sonradan anlatmışlardır.

BİD’AT EHLİ ONA DÜŞMAN OLDU

Hilmi Efendi’nin, yazdığı eserleri ve hizmetleri sayesinde çok fazla seveni var. Buna rağmen kendisine husumet besleyenler de olmuş. Ona kimler, niçin husumet etti?
Ehli sünnet hassasiyeti olmayanlar, bid’at fırkalarına mensup bulunanlar elbette kendisini sevmediler, düşmanlık etmeye kalkıştılar. Hilmi Efendi’nin tavizsiz, ama kanunlara karşı gelmeden yürütmeyi şiar edindiği hizmet usulü, bazı aşırı kimselerin husumetini çekti. Onlar, radikal emellerine Hilmi Efendi’nin hizmetlerini ve eserlerini mâni gördüler. Bunun haricinde gerek yurt içinde gerekse yurt dışında güzel ahlâkı, güler yüzü, tatlı dili ve din gayreti ile herkes tarafından sevilmiş, sayılmıştır.

Kendisinin vefatından 15 seneye yakın bir zaman geçti. Hilmi Efendi’nin bıraktığı en mühim iz sizce ne oldu?
Etrafında Abdülhakîm Efendi’yi seven, fıkıh ilmine ehemmiyet veren, Ehli sünnet hassasiyeti güçlü bir topluluk teşekkül etti. Bunlar klasik tarzda mürit olmasa bile, tasavvuf neşvesi taşıyan muhibler olarak vasıflandırılabilir. Klasik tasavvuf ritüellerini değil ama hocasının manevî mirasını sonraki asırlara ulaştırmaya bu sayede muvaffak oldu. Bir yandan bid’at fırkalarının fikirleriyle, öte yandan lâdinî cereyanların ideolojileriyle mücadele ederek dinin safiyetini muhafaza etti. Zor şartlar altında dine ve insanlara hizmetin nasıl olacağını canlı bir numune halinde göstererek Müslümanların kalbinde bir itminan, bir sekine hâsıl etmeye muvaffak oldu.

İDEALİST OLDUĞU KADAR REALİSTTİ DE…

Hilmi Efendi’nin devletle çatışmaz tutumu da çok kimselerin anlayamadığı noktalardan. Bu halinin arkasında ne gibi bir inanç var?
Dinin en mühim prensiplerinden bir tanesi, hükümete karşı gelmemektir. Hükümet, Müslüman olmasa da, hatta dine aykırı icraatta bulunsa da, ona karşı gelmek, hele isyan etmek caiz değildir. İtaat etmemek başkadır, isyan etmek başkadır. İsyan, Müslümanlara, dine zarar verir. “Hâlıka isyan olan şeyde, mahlûka itaat olmaz.” Bu hadis-i şeriftir. Ama kendinizi elinizle tehlikeye atmayın, mealinde âyet-i kerime vardır. Bu çerçevede Müslüman dine uyar, günah işlemez; kanuna uyar, suç işlemez, düsturunu hocasından öğrenmiş ve harfiyen tatbik etmiştir. Hilmi Efendi, idealist olduğu kadar, realist bir insandı. Zamanın ve zeminin şartlarını çok iyi bildiği gibi; bu şartlarda nasıl hizmet edileceğini de iyi biliyordu. Bu sayede çok zor bir zaman ve zeminde muvaffak olmuştur.

"Osmanlılar olmasaydı Müslüman kalamazdık!"

Ekrem Ekinci Hoca “Hilmi Işık’ın Osmanlı’ya olan bakışı nasıldı?” sualime şu cevabı veriyor: “Üstadından da aldığı terbiye icabı, Osmanlıları çok severdi. Vefa icabı onlardan hep hayırla bahseder; hüsnü zan beslerlerdi. “Osmanlılar olmasaydı, biz şimdi ne Müslüman ve ne de Ehli sünnet olurduk. Dinin dışını Osmanlılar, içini Nakşiler muhafaza etti” derlerdi. Her fırsatta Osmanlıların güzel hasletlerinden, İslâmiyete hizmetlerinden bahsederlerdi.”

"EN BÜYÜK ARZUSU KİTAPLARININ OKUNMASI"

Onun misyonu bugün nasıl devam ettirilebilir?
Hilmi Işık Efendi, insanlara lazım olan din bilgilerini, onların anlayacağı lisan ve üslupla kitaplara dercetmiştir. Bu eserler, tavizsiz bir Ehli sünnet hassasiyetiyle yazılmıştır. Kendisi “Bu kitaplar benim değildir. İçinde benim sözüm yoktur. Olsaydı, elmas yanında kömür parçası gibi olurdu. Bunların hepsi Ehli sünnet âlimlerinin kitaplarından alınmıştır. Mehazları da gösterilmiştir. Benim tasniften başka bir rolüm olmamıştır” derdi. En birinci emelleri, bu kitapların okunması, içindekilerle amel edilmesi ve müsait kimselere yayılması idi.

Kitabı temin için: https://www.ihlasvakfi.org.tr/yayinlar/kitaplar/ebedi-saadet-yolunda-bir-omur

İstanbul’un Türklerin eline geçişini dünya tarihinin en mühim hâdiseleri arasında saymak gerekir. Zîra bu fetihle beraber yalnızca şehir düşmemiş, bunun akabinde bir daha belini doğrultamayacak olan Doğu Roma İmparatorluğu tarih sahnesinden silinmiştir. Hiç şüphe yok ki tarihte büyük zaferlerin habercisi, her zaman öncesinde yapılan büyük hazırlıklar olmuştur. Bu noktada İstanbul için de aynı şeyi söylemek gerekecektir. Bu kez kutlu fethin hazırlıklarını, bu savaşa katılmış birinin ağzından dinleyelim…

Tûr-i Sina – Tursun Beğ

Fatih devrinin önemli simâlarından biri de Tursun Beğ’dir. Asıl adı Tûr-i Sinâ olmasına rağmen, bu isim zamanla galat (hata) olarak Tursun şekline dönüşmüştür. Bu hususu bizzat kendisi söylemektedir. Tursun Beğ tarihî kaynaklar arasında mühim bir mevkiiyi hâizdir. Nitekim kaleme olduğu Târih-i Ebu’l-Feth isimli eseri Fatih Sultan Mehmed’in yaptığı savaşları konu almaktadır. Ebu’l-Feth, kelime anlamı olarak “Fethin Babası” anlamına gelip, burada Fatih’e bir gönderme vardır. Nitekim bu sıfat, Fatih Sultan Mehmed’in lakâpları arasında yer almaktadır. Otuz küsür yıllık saltanatında otuza yakın sefere çıkması, ona bu ünvânı sonuna kadar hak ettirmektedir. Bu itibarla kendisi Osmanlı sultanları arasında en çok Sefer-i Hümâyun düzenleyen, yani bizzat sefere katılan padişahtır. Tarih-i Ebu’l-Feth’i mühim yapan bir diğer taraf, yazarın yaşadığı devri birinci kaynak olarak aktarması ve onun İstanbul’un fethine şâhitlik etmesidir. Yazar, bu eserinde İstanbul’un fethinden önceki hazırlıkları o dönemin üslubuyla şu şekilde anlatmaktadır. Sâdeleştirerek buraya alıyoruz:

Şanlı Fethe Hazırlık…

Fetihten önce Sultan, Boğazkesen’i (Rumeli Hisarı’nı) inşâ ettirdi. Plan üzerine akan deryânın kenârında düz bir hat şeklinde hisâr yaptılar ki, ucu yerküresinin merkezidir. Burçlarından ayı ve yıldızları seyretmek mümkündür. Denize açılan yirmi kapı konuldu ve her bir kapıdan içeri ateş saçan ejderha gibi toplar kuruldu ki, bunlar atıldıkça sür’atinden ve sesinden yer gök inler

Beyt:
Deniz üstünde top taşından
Köprü yapıldı sanır anı gören

Böylelikle Akdeniz’den Karadeniz’e kuç uçurtmayacak şekilde boğazı kestiler. Çeşitli silah, vâsıtalar ve zâhireyle kale dolduruldu. Saadetli Sultan, saltanat merkezi olan Edirne tarafına göç buyurdu. Göç esnasında Kapu halkından birkaç yiğit İstanbul çobanlarından koyun istediler. Arada kasap savaşı vâki oldu. Göçen sultanın askerlerini seyre çıkan İstanbul halkından ve bazı sarhoş kâfirlerden araya girenlerin tesiriyle, kılıçlar çekildi ve davarlar kovuldu. Vuku bulan bu cengi savaş zuhuru zanneden kale ehli, yağlılık çanlarını çaldırıp, kapılarını kapattılar. Bu esnâda ağırlıklarını önceden orduya gönderen ve İstanbul seyri için kale içinde bulunan askerler esîr oldular. Rûm kayzeri bu hâdiseden gâyet müteessir oldu. Kapanıp kalanları, “Belki sulh (barış) olur” diye tesellî etti.

Vaktine hâzır olsun!

Muzaffer pâdişah kalede kalanları hiçe saydı ve onlara iltifat etmedi. Kâfir, kaleden kalan halkı derhal gönderip, pişman oldu. Fakat Pâdişah hazretleri özrü kabul etmeyip, “Bu yapılan düşmanlıktır. Ya kaleyi versin ya da vaktine hâzır olup, başının çâresine baksın” diye cevap gönderdi. Elçi üzgün olarak oradan ayrıldı. Sultan ise saadetle tahtına avdet etti (geri döndü). Artık İstanbul’un fethi için gerekn tedbirin hazır olmasını emretti. O kış, fethin aşkı ve hazzı ile yaşadı.

1453 baharında Sultan Mehmed Han askerine yeni elbiseler, zırhlar giydirdi ki, bakıp seyretmeye doyum olmaz. Topları ejderha misâli ateş-saçan toplardı. Elburuz Dağı’na dokunsa, birazını havaya, birazını deryâya yollardı.

Kûh-ı Elburuz’a dokunsa bir taşı
Kâg gibi toprağını verir yele

Sultan bu şekil topları yaylara çektirdi. Gümüş madenden yüz tane taş ustası getirtti. Fermanı gereğince gemiler Gelibolu’da hâzır oldu. Padişah bu gemileri deniz levendleri ve çeşitli silahla donatıp, kendisi karadan, gemiler denizden menzil menzil yürüdü. İstanbul üzerine konacağı gün, dünyaya hâkim olan bir hükümdar tavrı ile askerlerini saf, tertip ve alay hâline soktu. Ardından İstanbul’a müteveccih oldu…

Sömürge, işgal, istilâ gibi kavramları elbette daha önce hepimiz duymuşuzdur. Duymuş olmamız çoğu zaman anlamamız, fikir sahibi olmamız manasına gelmez. Peki nedir bu Sömürge kavramı ve ne kadar biliyoruz? Bir cümle ile kısaca açıklamak gerekirse:  Bir devletin, kendi ülkesinin sınırları dışında, üzerinde egemenlik kurarak yönettiği, ekonomik ve siyasi olarak menfaat elde ettiği, pek çok cihetten ona sahip olduğu ülkedir. Pek çok cihet derken buna eğitim sistemini, ülkenin genç dimağlarını(beyinlerini) de dahil edebiliriz.

Tarih boyunca Sömürgeci devletler, yeraltı ve yerüstü kaynakları kendisini cezbeden ülkeye, yani sömürmek istedikleri ülkeye direk ordusuyla askeri müdahale yapmaz. Bunun çeşitli metotları vardır. Genellikle önce şirketlerini gönderir. Ticari imtiyazlar alır, devlete borç verir, devlet adamlarına hediyeler verir ve yavaş yavaş ülke kontrolünü eline geçirir. Veya moda tabirle demokrasi getireceğiz, ülkenin kalkınmasına yardımcı olacağız gibi bahaneler sunar dünya kamuoyuna. Daha sonra ülke halkına da kendini yavaş yavaş kabul ettirir sonra kendi menfaatleri çerçevesinde harekete geçerek ülkenin zenginliklerini gemilere yükler ve memleketine götürür. Bunlar olurken halkın haberi olmaz. Son pişmanlık da fayda etmez. Hatta bazı ülkelerde aradan bir asır geçse bile yine bunlar ülkenin tarih kitaplarına girmez. Çünkü halk kendisini sömüren ülkenin hayranıdır. Önceki yıllarda bir üniversite yurdunun kantininde İngiltere liginden Liverpool ve Chelsea takımlarının maçını izlerken birbirleri ile kavga eden afrika kökenli taleberi görmüş ve çok şaşırmıştım. Nasıl da kendilerini madden sömüren, ülkelerindeki yeraltı kaynaklarını petrolünü alan ülkenin bir takımını bu kadar fanatik bir şekilde destekliyorlardı. Cevabı beyin işgalinde buldum. Çünkü o gençlerin tenlerinin rengi, doğdukları toprak bütün zahiri özellikleri farklı olsa da beyinleri, iç dünyaları onlar gibiydi.

Peki şu soruyu sorayım. Sömürge düzeninde sadece ülkenin maddi kaynakları mı sömürülür? O ülkedeki genç beyinler yukarıda anlattığım hadisede olduğu gibi sömürülemez mi? O ülkedeki beyinler sömürülünce ne olur? Nasıl olur? Beyni sömürülen genç kendini sömüren milletin bir vatandaşı gibi düşünür. Kendisine başka kültüründen farklı kişiler, düşünceler, kitâplar... bulur ve netice felaket olur. Sömürgeci Devlet madden işgal ettiği ülkenin beyinlerini de işgal edince artık maddi işgale gerek kalmaz, aynı kanı taşımasa da aynı şeyleri düşünen insanları bulup ülkenin başına geçirir, o saatten sonra o ülkede asker bulundurmak sömürgeci devlet için gereksiz bir masraftır ve o ülkeden askerlerini çeker ve yine sömürülmüş beyinler vasıtası ile ülke hakimiyetine kaldığı yerden devam eder.

Tarihte sömürülen ülkenin sömürgeci ülkeye isyan edip, hem maddi hem kültürel olarak istiklalini kazandığı da vakiidir. Misal 1775 - 1783 yılları arasında Büyük Britanya ve Kuzey Amerika'daki 13 koloni arasında geçen bağımsızlık mücadelesidir. George Washington bu şekilde Amerika Birleşik Devletleri'nin ilk başkanı olmuştur. Ama bu durum diğer sömürgeler için geçerli değildir. Onlar asırlar boyu önce doğrudan sonra dolaylı olarak sömürülmeye devam edeceklerdir.

Bir milleti bir arada tutan kültürü, değerleridir, Kendi kültürüne yabancı bir millet başka kültürlerin istilasına, onların talkid edilmesine maruz kalır. Dolayısıyla ülke resmi olarak olmasa da dışarıdan yönetilmeye başlar. Ülkeyi dışarıdan yöneten güç odakları, her şeyden memnundur. Kendi beyin sistemini kurmuştur. Yönetenin kendisini savunmaya bile ihtiyacı yoktur. Çünkü onun savunucusu zaten vardır ve çoktur. Malumunuz celladına aşık olmak diye bir deyim vardır.

Günümüz de pekçok ülke zihinsel işgal altındadır. Özelikle Ortadoğu’da, Afrika'da, Güney Amerika'da, Güneydoğu Asya'da bazı ülkeler ve tabiki de Türkiye, biz. Türkiye'yi bu listeye dahil etmemiz sizi belki üzebilir, belki de farklı düşünüyor ve bu tesbitimize hak vermiyor olabilirsiniz. Ama ülkemizin son 200 yıllık sosyolojisini okuduğunuz zaman bize hak vereceksiniz eminim.

Bu meselenin uzmanı tabiki de İngilizlerdir. Onlardan sonra kim gelir bilemiyorum. Nitekim uluslararası konjonktürde her taşın altından İngilizler çıkar. ABD ve Rusya'yı da bu gruba dahil etmek mümkündür. Ancak onlar İngilizler kadar usta değildirler. Hatta İngiltere tarihinde Colonial Secretary ismiyle bir bakanlık da bulunmaktadır, yani Müstemlekeler Nezareti(Sömürgeler Bakanlığı). Bu mesele hakkında Seyyid Abdülhakim Arvasi hazretleri efrâdını câmi, ağyârını mâni en güzel tarîfi yapmış ve şöyle söylemiştir;

''İslâmın en büyük düşmanı İngilizlerdir. İslâmiyyeti bir ağaca benzetirsek, başka kâfirler, fırsat bulunca, bu ağacı dibinden keser. Müslimânlar da, bunlara düşman olur. Fekat, bu ağaç bir gün filiz verebilir. İngiliz böyle değildir. Bu ağaca hizmet eder. Besler. Müslimânlar da, onu sever. Fekat, gece kimse anlamadan köküne zehr sıkar. Ağaç öyle kurur ki, bir dahâ süremez. Vah vah çok üzüldüm, diyerek müslimânları aldatır. İngilizin, İslâma böyle zehr salması demek, para, mevkı’ ve kadın gibi, nefsânî arzûlar karşılığında satın aldığı yerli münâfıkların, soysuzların elleri ile, İslâm âlimlerini, İslâm kitâblarını, bilgilerini ortadan kaldırmasıdır.''

Tarihçiler bu mesele hakkında yeni araştırmalar yapıp, ciddi kafa yordukları zaman bu sözün ne kadar da isabetli olduğunu iyi göreceklerdir. ABD'nin Ortadoğu’da kurduğu terör örgütleri kesinlikle bir fikir akımına tabidir. Örneğin DAEŞ terör örgütü, Selefilik denilen sapkın bir fikir akımına tabiidir (Selefilik ile Selef- Salihini birbirine karıştırmamalıdır). Ülkemizdeki mâlum terör örgütü de bildiğiniz gibi kesinlikle bu şekildedir. Ortadoğu'nun felaket halinin sebeplerinden biri de beyin işgali olsa gerektir. Tabi Afrika'daki pekçok ülkenin de maddi zenginliklerinin sömürülmesi de insanların kültürlerinden uzaklaşmasından dolayı olmuştur. İnsanların, kendi değerlerinden uzaklaşması tarihte hep bölünmelere veya zayıflamalara sebep olmuştur.

Bu gibi ülkeler kendi içinde farklı gruplara ayrılır ve muhalif durumlar çokça yaşanır. Kimse, kimseyi beğenmez. Doğru da yapsa beğenmez yanlış da yapsa. Hep kusur aranır. Ayrıca köle olmak için birine koşulsuz, şartsız gece gündüz çalışmana gerek yoktur. Kendi kültüründen kopup başkalarının fikrinin müdafisi olmuşsan zaten kölesindir.

Bunlar tamam. Meselenin bizi alakadar eden en mühim tarafı da şu: Türkiye'de beyin işgali nasıl ve hangi sahalarda tatbik ediliyor?  Şüphesiz bu sorunun cevabı din, dil ve kültürdür. En mühimi olan din konusundan başlayacak olursak; Türk-İslâm medeniyeti bin senedir tertemiz ehli sünnet itikadı çerçevesinde bugüne kadar gelmiştir. Son 150 yıldır ise tahrifat bir hayli artmış ve içimizde menbaı haricte olan pekçok fikirler türemiştir. İlk olarak hedefleri halkı cahil bırakmak ve göndermiş oldukları ajanlar ile bu topraklarda kullanabilecekleri insanları avlamak olmuştur. Hempher, Aubrey Herbert, Wilfrid S. Blunt, Lawrence gibileri bu ajanlara misaldir. Bu ajanlar vesilesi ile gerek din adamı gerek devlet adamı pek çok kişi bu ağa düşmüştür. Bu ajanların hayatları araştırıldığında meselenin vahameti daha iyi anlaşılacaktır. Böylelikle daha sonra ekseriyeti İngiliz fikriyatına sahip kişiler devlete sızmaya başladı. İçimizden gibi gözüken pek çok hoca kılıklı zavallılar bozuk kitaplar yazarak faaliyetlerine başladılar. Bu bahsettiğimiz faaliyetler tabiki bir anda olmadı, sessiz ve derinden hareket ettiler. İlk başlarda bazı başarısızlıkları da oldu. Mesela Mısır Valisi Mehmed Ali Paşa'nın Vehhabi isyanını bastırması ve Batı hukuku yerine Ahmed Cevdet Paşa'nın başkanlığını yaptığı heyetin hazırladığı Mecelle'nin Osmanlı coğrafyasında tatbik edilmesi gibi. Ama daha sonra bu sömürgecilerin yerli işbirlikçileri galip geldi ve birçok projelerinde muvaffak oldular. Mesela son zamanlarda deizm modası artış gösterdi. Bunun başlıca sebebi Efgani, Abduh hayranı modernist ilahiyatçıların oryantalistlerden ilham aldıkları hadis tenkidçiliği gibi tekniklerle müslümanların kafalarını karıştırmaları oldu. Yine son senelerde Ekber Şah'ın Hindistan'da 400 sene önce yapmaya kalktığı ve İmam-ı Rabbani hazretleri gibi alimler sayesinde gerçekleştiremediği dinlerarası diyalog projesini uygulayıp bütün inançları birleştirelim diyenler oldu ve daha neler neler. Kısacası tarihin hemen her devresinde birtakım tahrif teşebbüsleri oldu, kimi muvaffak oldu kimi olamadı. Sömürülen ülkelerde dini tahribatın yanında diğer bir büyük istila ise o ülkenin dilini bir nevi işgaldir. Sömürgeciler sömürdükleri ülkeleride kendi dillerini öğrenmeyi mecburi kılarlar. Buna misal olarak şu anektot mühimdir.

Fransa'da bir mecliste Cezayirli bir gencin Necip Fazıl merhuma Fransızca şu şekilde sorduğu rivayet olunur;
-Osmanlı emperyalist değil miydi?

Necip Fazıl: “Evlâdım! Eğer Osmanlı emperyalist olsaydı, şu anda bu soruyu Fransızca değil, Türkçe sorardın!"

İkinci husus ise siyaset alanında oldu. Temelleri Tanzimat fermanına dayansa da özellikle Türkiye, çok partili hayata geçtiğinden beri, bazı çok farklı ideolojiler ortaya çıkmaya başladı. Birbirine zıt partiler ve siyasetler halkın arasına nifak sokmaya başladı. Belki durumun pek farkında değiliz ama bu cemiyet(toplum) içinde derin düşünce ayrılıkları meydana getirdi. Birlik, beraberlik kayboldu, eriyip gitti. Kardeş kardeşe düşman oldu. Birinci ve ikinci hususta bahsettiğim her şey farklı fikir akımlarını oluşturup, bir milletin aslını bozmaya yönelik idi. Bu konular hakkında birkaç kitap önerisi yazımızın sonunda verilecek.

Son asırda ülkelerdeki fikri olarak kutuplaşmaların altında yatan sebeb, ithal fikir akımlarıdır. Yani sonu çı, çü veya izm ile biten düşünce sistemleri bunu oluşturmaktadır. Yanlış anlaşılmalara mahal vermemek için söyleyelim. Bahsettiğimiz beyin sömürgeleri dışarıdan gelen [sömürge edilmek istenen ülke için uydurulan fikir akımları] veya dışarı vasıtası [herhangi bir ülkede var olan fikir akımı] ile içimize giren şeylerdir. Yoksa içimizde elbette güzel düşünen kimseler yok değildir. Herkesin aynı kalıba sokulması da beklenilemez, ülke içinde farklı düşünen dimağlar(beyinler) olacaktır. Bizim kastettiğimiz farklıdır.

Meselenin özünde bu millete ait olmayan, değerlerine aykırı ve uzak olan 'ithal' fikir akımları vardır. Düşünce sisteminin isminde kültürümüze dair bir şey olması bile o düşünce sisteminin yararlı olduğunu veya bizden çıktığını göstermez!

Sözün kısası, Kendi kültüründen, milli benliğinden uzaklaşmış ülkelerde kavga bitmez! Bu demek oluyor ki:
Sen ülke olarak kalkınmaya başladığında, birlik beraberlik sergilediğinde veya sınırdışında milli bir teşebbüsünde sana "Dur!" diyecektir. Demek mecburiyetindedir. İşte işin "korkunç" olan tarafı da budur.

Bu yazımda önemli gördüğüm bir konudan bahsetmeye çalıştım. Her ne kadar bu mesele üzerinde yüzlerce kitap yazılacak, tezler hazırlanacak hatta üniversitelerde araştırma enstitüleri kurulacak ehemmiyette olsa da bu yazıda meselenin ehemmiyetini biraz anlatmaya çalıştık. İnşaallah, okuyanlara meselenin ciddiyetinin kavranması bakımından faydalı olur.

İnsanların zihinlerinin nasıl kontrol edildiği, Sömürgeci devletlerin ne gibi metotlar tatbik ettiklerini anlamak için okuyabileceğiniz tavsiye kitaplar:

1984 - George Orwell - Can Yayınları

Hayvan Çiftliği - George Orwell - Can Yayınları

Dinlerarası Diyalog Tuzağı ve Dinde Reform - Mehmet Oruç - Arı Sanat Yayınevi

Türk İslam Ülküsü (3 Cilt) - Seyyid Ahmet Arvasî [Türk İslam fikrinin kurucusudur. Kitapları faydalıdır.]

İngiliz Casusunun İtirafları ve İngilizlerin İslam Düşmanlığı - Hakikat Kitabevi (PDF için tıklayın)

İngiliz Derviş - Mehmet Hasan Bulut - IQ Kültür Sanat Yayıncılık

Yeni Dünya'nın Kurtları - Mehmet Hasan Bulut - IQ Kültür Sanat Yayıncılık

Siyah Papa'nın Casusu - Mehmet Hasan Bulut - IQ Kültür Sanat Yayıncılık

İşitildi yine gülzâr-ı sühanda ma’hûd
Bülbül-i herze-edânın yeni bir zemzemesi
Lâl eder bir gün onu aksederek âfâka
Yine bir bâz-ı fezâ-yı edebin demdemesi

Hiç şüphesiz 1839 senesinde ilan edilen Tanzimat Fermanı, tarihimizde çok büyük değişikliklere sebebiyet vermiştir. Daha çok kendisini sosyal ve iktisadi hayatta gösteren bu değişimler, hukuk ve edebiyat sahalarında da kuvvetli bir şekilde hissedilmiştir. O dönemin insanları edebiyat alanında, Tanzimat’tan sonra âşina olmadıkları edebî türlerle karşı karşıya kaldı.

Daha önceleri kendi iç bünyesinde belirli kaideler çerçevesinde gelişme gösteren Divan Edebiyatı, dönemin bazı aydınlarınca yetersiz görülmeye başlanmış, söz konusu münevverler, aydınlığı Batı’nın pırıl pırıl gözüken ışıkları altında aramaya başlamışlardır.

Öteden beri bu sahada şöyle bir mukayese yapıla gelmiştir: “Tanzimat devri edebiyatçılarından Recaizade Ekrem yeniyi; Muallim Naci ise eskiyi temsil eder.” Hatta bununla ilgili olarak iki müeddib arasında, az sonra gazete sütunlarına aksedecek tartışmalar ön plana çıkartılır. İki zıt kutuptan yola çıkarak şöyle alelade bir mukayese yapılmaktadır: Muallim Naci benimsediği fikirler bakımından mutassıp ve gericidir. Bu sebeple tartışmaya girdiği karşı taraf (Recaizade Mahmut Ekrem) yeniliklerin en önde gelen mümessilidir. Halbuki, Ahmet Hamdi Tanpınar, Recaizade’nin kaleme aldığı bazı mukaddimeler bir yana bırakılacak olursa “Onun hiçbir zaman kendisini şiire veremediğini ve yazarı daima bir amatör olduğunu hatırlayarak okumak gerektiği” düşüncesini savunur.

Muallim Naci ise yaşadığı dönem itibariyle Batı’yı hazmetmeden benimsemeye çalışanlara karşı bir tavır alır ve döneminde haklı olarak Servet-i Fünun ekolünün kurucusu kabul edilen Recaizade’nin peyklerinin (Tevfik Fikret, Cenab Şahabettin vs…) şiirde aşırı derecede ileri gitmelerine karşı çıkar.

Gerçi Naci vefat ettiğinde (v.1893) Servet-i Fünuncular bir dergi etrafında henüz toplanmamışlardı. Hemen üç yıl geçtikten sonra Ekrem’in kanatları altında bir oluşum meydana getireceklerdi. Fakat daha öncesinde teşekkül eden fikirler ve ihtilaflar onları böyle bir topluluğu kurmaya itecekti. Hemen yeri gelmişken belirtelim ki, o dönemde yapılan edebî münakaşalar, bizde Servet-i Fünun’un ve akabinde Fecr-i Âti gibi edebî muhteviyatları haiz ekollerin meydana gelmesine ön ayak olmuştur.

Adı geçen tartışmanın hangi sebeplerden dolayı cereyan ettiğine bakacak olursak şöyle bir tablo ile karşılaşıyoruz: Muallim Naci, devrin bazı mecmualarında ve aynı zamanda kendisinin kayınpederi olan Ahmet Mithat Efendi’nin “Tercüman-ı Hakikat” isimli gazetesinde bir süre şiirler neşreder. Fakat o, birtakım ihtilaflardan ötürü, daha sonra başka gazetelere de geçiş yapacaktır. Kendisinin ilk zamanlarda yazdığı şiirler diğer şairler tarafından da beğenilmiş, hatta daha sonraları münakaşaya gireceği Recaizade Ekrem bile Muallim Naci’nin bir şiirini “tahmis” etmiştir.

Ekrem, dönemin Sultanî mektebinde okutulmak için hazırladığı “Talim-i Edebiyat” adlı kitabına yerli ve yabancı yazarlardan alıntılar yapmıştır. Bunlar arasında Muallim Naci’nin de bulunduğunu hatırlayalım Ne var ki adı geçen eserde bir başka şair, Abdülhak Hâmid’den alıntılar daha fazlaydı.

Tanpınar, Muallim Naci’nin Sakız’da iken yazdığı mektuplardan yola çıkarak Naci’nin Talim-i Edebiyat’a karşı oluşunu şahsi bir ihtirasa bağlar. Ahmet Hamdi Tanpınar’a göre Recaizade Mahmut Ekrem, Abdülhak Hâmid’den birçok alıntı yaparak, Muallim Naci’yi ikinci planda bırakmış ve bundan dolayı da Muallim Naci kızarak Talim-i Edebiyat’a şahsi bir düşmanlık beslemeye başlamıştır. Bu noktada şöyle bir mukayese yapılabilir.

Eğer Naci, bu itilmişliğe maruz kalmasaydı, Ekrem’in eserini –sırf kendi şiirlerinden alıntılar yaptığı için- beğenecek ve takdir mi edecekti? Sözü geçen tartışmayı savunulan edebiyat anlayışlarından dışarı çıkararak, şahsi ihtiraslara bağlamak, -kişiler tarafından aksi belirtilmedikçe- pek bir kıymet ifade etmemektedir.

Recaizade Mahmut Ekrem şiirlerini, Zemzeme isimli ve belirli aralıklarla bastırdığı üç kitapta toplar. Arada gelişen bazı olayların akabinde, özellikle Recaizâde’nin Takdir-i Elhan risalesi ve üçüncü zemzeme mukaddimesinin yayınlamasından sonra, tartışmalar daha da hararet kazanır. En sonunda bütün bunlara cevap olarak Muallim Naci, Demdeme’yi kaleme alır. Tartışma esnası boyunca karşılıklı ithamlar çok ağır bir seviyeye gelir. En nihayetinde de söz konusu münakaşa devletin müdahalesi ile sona erer. Her iki yazar da kendi düşüncelerini ateşin bir şekilde müdafaa etmiştir. Fakat bunlardan çıkarılan genel yargıların en basite indirgenmiş biçimi günümüze ‘Recaizade Ekrem’in yeniliğe açık; Muallim Naci’nin ise mutassıp ve gerici oluşu’ şeklinde lanse edilişidir.

Halbuki Ekrem’in teşekkülüne ön ayak olduğu Servet-i Fünun şairleri de şiirlerini aruz ölçüsüne göre yazacak ve çoğu zaman divan edebiyatının belirli şekil kalıplarını kullanmaktan geri kalmayacaklardır. Burada dikkati çekilmesi gereken en önemli husus, yenilikten kastedilenin ne olduğu veya ne olması gerektiğidir. İşte mezkur sebepten dolayı edebi tartışmalar, Tanzimat döneminin en dikkate değer meseleleri olmuş ve aylarca hatta yıllarca gazete sütunlarını meşgul etmiştir.

Ayrıca bir başka husus daha vardır ki, burada zikretmek faydalı olabilir. 1888 senesinde Kitapçı Arakel tarafından bir eser bastırılır. “İntikâd” isimli bu kitap Muallim Naci ile bizde ilk materyalist olarak bilinen Beşir Fuad’ın mektuplaşmalarını ihtiva etmektedir. Mektupların başlangıcı sebebi olarak ise Beşir Fuad’ın Victor Hugo için yazdığı bir eserin karşılıklı bir değerlendirilmesi gösterilebilir. Toplam yedi mektuptan oluşan söz konusu kitapta Muallim Naci’nin dört mektubu bulunmakta ve bu mektuplarda hiçbir zaman onun tutucu ve eskiye bağlı birisi olduğu göze çarpmamaktadır. Örneğin ilk mektubun şu ilk mısraları, Naci’nin aslında edebiyatta yeniliğe -fakat makul biçimde- açık olduğunu bizlere göstermektedir:

Efendim!
Bir zamandan beri gittikçe tevsi’ etmekte olduğu çeşm-i iftihâr ile görülmekte olan matbuât-ı Osmâniye âlemine bir başka arayış vermeğe başlayan âsâr-ı kalemiyenizden bu kere neşrolunan «Victor Hugo» ünvanlı iki cilt bilhassa celb-i nazar-ı dikkat etmiştir.”

Naci, fikri itikad olarak kendisi ile tam bir zıtlık teşkil eden Beşir Fuad’ın edebiyata getirmek istediklerinin farkındadır ve bunu da takdire şayan bir şekilde karşılamaktadır. Mektupların devamında da bu durum izlenebilir.

Yukarıda da belirtildiği üzere Muallim Naci’nin dönemin bazı ediblerini “yâve-gû”luk (saçma sapan konuşma) ile itham etmesi, onun yeniliğe kapalı değil; aksine laf ü güzaf kabilinden şiirler yazılmasına karşı olduğunu göstermektedir. Eski, beğenilecek tarafları olduğu için kıymetlidir. Yeni ise sindirilebildiği ve adapte edileceği ölçüde alınmalıdır: İkisi bir sentez halinde sunulabildiği takdirde edebî manada bir değer taşıyacaktır.

“Yeni itibar olunan eş’ârımız içinde ma’nâsızları o kadar çoktur ki bunları herkes görmüş olacağı cihetle şurada bir iki misâl irâdına lüzum görmekte ma’nâ yoktur Gide gide yâve-gûluk hepimize sirâyet ve taammüm edecek olursa biz edîblerin eslâfa ne derecede tefevvuk etmiş sayılacağımızı hayâl ediniz!”

“Zaman gelecek ki şiir kelimesinin anlamı, mânâsını kâilinin (söyleyenin) dahî anlamadığı söz şeklinde verilecektir.”

1. Gülzar-ı sühan: Şairlerin gül bahçesi;
   Ma’hud: Önceden bahsedilen, söz verilen
   Bülbül-i herze-eda: Boş sözler söyleyen bülbül
   Lâl: Dilsiz, söz söyleyemeyenÂfak: ufuklar
   Bâz-ı feza-yı edeb: Edeb semasının yırtıcı kuşu
2. Tanpınar, 19. Asır Türk Edebiyatı Tarihi, s.473, 1967
3. Sevilen bir şairin gazelinin her beytine üç mısra daha eklemek
4. Zemzeme: Şırıltı; Mecazî anlamda ise nağmeli ve uyumlu söz manasına gelmektedir.
   
5. Demdeme: Hoşa gitmeyen sözler; hiddetli gürültülü ses
   
6. İntikad, s.2
7. İntikad, s.10

Neden bazı milletler başarılı olup, zengin ve refah dolu bir hayat sürerken başka milletler sefalet içerisinde yaşıyorlar? Kimi ülkelerde hukuk, demokrasi, insan hakları gelişmişken birçok millet diktatör yönetimlerin zulmü altında yaşamak zorunda kalıyor. Bütün bu yaşananların temelinde ne var? İşte Ulusların Düşüşü bu sorulara cevap arıyor.

Ulusların Düşüşü, Daron Acemoğlu ve James Robinson’un 15 senelik çalışmalarının bir mahsulü. Kitap gelir adaletsizliği, eşitsizlik ve ekonomik kalkınma konusunda dünya çapında bir üne sahip. Facebook'un kurucusu Mark Zuckerberg de okunmasını tavsiye edince kitabın popülerliği bir kat daha arttı. Çeşitli ülkeler üzerinden karşılaştırmalı olarak, onları “kazanan” veya “düşen” haline getirenin ne olduğunu açıklayacak tek bir teori ortaya koymaya çalışılıyor. Bu soruya bugüne kadar verilmiş olan cevaplar da ele alınıp bu hipotezlerde görülen eksikler de ortaya konuyor. En nihayetinde yazarlar kendi teorileri olan “Müesseselerin (kurumların/teşkilatların) gelişme üzerindeki tesiri” ortaya koyup misallerle destekliyorlar.

Kitapta sade ve akıcı bir dil hâkim. Ne rakamlar arasında boğuluyorsunuz ne de teknik siyasi terimler arasında kayboluyorsunuz. Konuların sürekli çarpıcı misaller verilerek anlatılması kitaba olan ilginizin kaybolmamasını ve bir çırpıda okumanızı sağlıyor. Konuların tarihi ve sosyal temelleriyle ele alınmasıyla bir iktisat kitabının yanında hem dünya tarihi hem de sosyoloji kitabı okuyormuşsunuz intibasına kapılıyorsunuz.

Daron Acemoğlu kimdir?

Dünyanın en iyi ekonomistleri arasında gösterilen Daron Acemoğlu’nun uzmanlık alanları arasında gelir dağılımında eşitsizlik, ekonomik büyüme, kurumların ekonomi üzerine tesiri gibi konular bulunuyor. Dünyanın en iyi üniversitelerinden MIT’de profesör olan Acemoğlu, makalelerinden en çok alıntı yapılan 10 ekonomist arasında gösteriliyor. Son yıllarda Ulusların Düşüşü’nün de konusu olan "kurumların ekonomik gelişim ve siyasal ekonomideki yeri" üzerine çalışmalar yürüten Acemoğlu, 2013 yılında klasik büyüme ve kalkınma teori ve modellerine farklı bir perspektifle yaklaşımı nedeniyle T.C. Cumhurbaşkanlığı Kültür ve Sanat Büyük Ödülü'ne layık görüldü.

“Güç, Zenginlik ve Yoksulluğun Kökenleri”

Kitapta konular anlatılırken karşılaştırma üzerinden anlatım metodu seçilmiş. ABD ile Meksika, İngiltere ve İspanya gibi birbirine sınırı olan hatta Kuzey ve Güney Kore gibi aynı milletten olan devletlerin nasıl olup da birbirinden bu kadar farklılaştığı incelenmiş. Bunun için önce bölgenin ve ülkenin tarihini ele alıp orada yaşanmış büyük olaylar(devrimler, bulaşıcı hastalıklar, savaşlar, göçler vb.) üzerinden cemiyet yapısının ve devamında kurumların dönüşümü inceleniyor. Yazar bu büyük olayların neticesinde o ülkede kapsayıcı veya sömürücü kurumların hâkim olduğunu iddia ediyor.

Hülasa, kitap kurumların iktisadi ve siyasi gelişimdeki rolü üzerinde duruyor. Bir ülkede iki tür kurum hakim olabilir. Kapsayıcı kurumlar veya sömürücü kurumlar. Bu iki kurum Acemoğlu tarafından bir konuşmasında şöyle özetleniyor;

"Kapsayıcı kurumlar çok basit. İş dünyasında size istediğiniz şeyleri veren kurumlar kapsayıcı kurumlar. Mülki hakları emin, yargı sistemi çalışıyor ve her insanı aynı şekilde değerlendiriyor. Rekabetçi yapı, bir şirket bir tekel her şeyi eline alıp kontrol edemiyor. İş piyasasında işler zorla, güçle olmuyor, piyasa koşullarına göre oluyor. Ve bir fırsat eşitliği var. İnsanlar geldikleri şehirlere, ailelerin isimlerine, ten renklerine göre sınıflandırılmıyor. Becerilerinize göre, piyasada yeni ufuklara yelken açabiliyorsunuz... Kapsayıcı kurumlar böyle.

Peki dışlayıcı(sömürücü) kurumlar da bunun tam tersi. Mülki haklar yok. Yargı kurumlarıyla ilişkiye giriyorsanız, soyadınız, ahbaplarınızın kim olduğu çok önemli. Rekabetçi değil tekelci bir yapı. Piyasa yerine zor, güç ve kontrol belirleyici. Fırsat eşitliği yok. Bazılarının işi çok kolay bazılarının işi ise çok zor. Kapsayıcı kurumlar büyümeye çok daha yardımcı oluyor. Dünyadaki bu zenginlik ve fakirlik uçurumunu anlamak istiyorsak, bu kapsayıcılık ve dışlayıcılık noktasından başlamamız gerekiyor."

ELEŞTİRİLER

Henüz kitabın ilk sayfalarında hemen kenara şöyle bir not düşmüştüm. “Ama Güney Kore bir diktatörlük iken kalkındı”. Gerçekten de Kore’nin başına bir askeri darbe ile geçen General Park ülkeyi hızlı bir büyüme grafiği kazandırmıştı. İnsanlar da Acemoğlu'na benzer bir soru soruyorlar; Çin nasıl yıllardır büyük bir hızla büyümeye devam ediyor?  Acemoğlu bunu sömürücü büyüme olarak adlandırıyor. Muhakkak bir yerde son bulacağını iddia ediyor. “Sömürücü kurumlar iki nedenden ötürü sürdürülebilir teknolojik değişim üretemezler; ekonomik teşviklerin yokluğu ve yıkıcı inovasyonun siyasal sonuçlarından korkulması.” Nitekim kitapta verilen Sovyetler birliği örneği de bu şekildeki bir  büyümenin sürdürülebilir olmadığı konusunda sizi ikna ediyor. Sovyetler Birliği 2.Dünya Savaşından sonra tarım ağırlıklı ekonomiyi bırakıp sanayiye yönelerek her sene çok ciddi oranlarda büyümüştü. Fakat sistem insanları teşvik edip yeni teknolojilere de alan açmadığı için ekonomi yavaşladı ve sonunda ülkeyi yıkıma götüren ekonomik krizler baş gösterdi.

Acemoğlu’nun bir röportajından;

“Ama dediğim gibi, altta yatan yapısal problemlerden daha çok endişeliyim. Bir IMF programının yardımcı olabileceğini düşünüyorum, ama sadece kısa vadede değil orta vadede düşünmemiz gerekiyor.”

Acemoğlu’na yönelik eleştirilerimden birisi de ulus devletlerin karşısında olup onları küreselci sermaye odaklarına yönlendirdiği yönünde. IMF programlarının pekçok devlet için kurtarıcı olacağını iddia ediyor. Halbuki IMF desteği alan ülkelerin kendilerine dayatılan neo liberal politikalarla nasıl çöküşe sürüklendiğini misalleriyle anlatan Sanayileşmenin Gizli Tarihi kitabı(Ha-Joon Chang) hiç de Acemoğlu gibi toz pembe bir tablo çizmiyor.(Önümüzdeki günlerde bu kitap hakkında da bir inceleme yazısı kaleme almayı düşünüyorum.)

Arjantin merkez bankasının özelleştirilmesini güzel bir hamle olarak anlatıyor. Bu sayede ülkenin yönetimini elinde tutan elit grubun istediği gibi para basıp, yandaşlarına dağıtıp, seçim öncesi halka para dağıtıp kendi iktidarları uğruna ülkeyi ateşe atamayacaklarını söylüyor. Bununla ilgili Afrika ülkelerinden misaller de veriyor. Diktatörün istediği para basma kararını ülkenin menfaati için reddeden merkez bankası başkanının camdan atılması gibi çarpıcı örnekler veriyor. Peki bu merkez bankaları hükümet kontrolünde olmayınca gerçekten bağımsız mı oluyor, yoksa başka güç gruplarının eline mi geçiyor? Bu konuda bir şey söylenmiyor. Kitapta olayların akışı ve mantık kurgusu öyle ustaca planlanmış ki hiç amasız yazılanları kabul ediyorsunuz. Tabi eğer konuya başka açıdan bakan kitaplar okumadıysanız. Yeri gelmişken merkez bankaları, faizler ve dünyada hâkim olan finans sistemiyle ilgili  çarpıcı bir eser tavsiye edebilirim. Mete Gündoğan’ın Narkoz adlı kitabı. Kitap dünyada mevcut finansal yapıyı çok basit bir şekilde tarif ediyor. Merkez bankalarının bağımsız, ayrı bir şirket olmalarının kitapta iddia edildiği gibi ülke menfaatlerine hizmet etmediğini, ABD ve sermaye sahiplerine hizmet ettiğini iddia ediyor. En azından bir de bu zaviyeden de bakmakta fayda var.

Kitabın orijinal ismi "Why nations fail". Uluslar neden kaybeder diye çevrilebilir. Özellikle komplo teorilerini sevenler burada bir mesaj olduğunu, Acemoğlu'nun zaten ulus devletlere karşı olduğunu kitabın adında da bunu kastettiğini söylüyorlar. Çok gerekli bir eleştiri olarak görmüyorum ama böyle söyleyen birçok kimseye rastladığım için bilgi mahiyetinde paylaşmak istedim.

Netice

Her şeyden önce Ulusların Düşüşü çok başarılı bir araştırma kitabı. Her bir hadisenin geçmişi çok iyi irdelenerek sebepleriyle ortaya konuluyor. ABD ve Meksika arasındaki eşitsizliğin kökenini anlayabilmek için İspanyol ve İngiliz sömürgecilik devirlerine kadar gidiliyor. O devirde İspanya ve İngiltere'nin sömürgecilik davranışları, devlet mentaliteleri, yaşanan olaylar, sosyal yapılar ve değişimler vs teferruatıyla incelenip bugünkü eşitsizliğe ortaya çıkaran süreç merhale merhale ele alınıyor. Neden böyle tarih kitapları yok diye hayıflandım.(Varsa bilmek ve okumak isterim) Yazının başında da belirttiğim gibi kitap tam 15 senelik bir çalışmanın neticesi. Bu kadar emeğin karşılığı alınmış elbette, kitap birçok dile çevrildi, bütün dünyada okunuyor. Ülkemizde böylesine uzun süreli bir çalışma ile yazılan kitap okumadım, demek ki dünyaca okunan eserlerimizin olmayışının sebeplerinden birisi de yeterli çalışmayı yapmayışımız.

Kitabın ikinci öne çıkan yönü metodolojisi. İbni Haldun Mukaddime’sinde devletlerin kuruluşu, gelişmesi ve çöküşü hakkında çeşitli fikirler öne sürmüştü. Mukaddime tarih ilmini kuru bir olaylar zinciri olmaktan çıkarıp, hadiseleri derinlemesine yorumlayarak,  ortaya tarih, siyaset, sosyoloji konularında bir perspektif koyduğu için bugün hâlâ raflarımızda. Ulusların Düşüşü’nü okurken de aynı duyguları yaşıyorsunuz. Bu kitap ülkelerin ve milletlerin içinde bulundukları durumu tahlil edebilmeleri, geçmişteki hadiselerin neden sonuç ilişkisi içerisinde bugüne yansımalarını ve nasıl daha iyi bir gelecek inşa edebiliriz sorusunun cevabını bulmaları için ortaya bir araştırma metodu koyuyor.

Kitap ülkelerin iktisadi, siyasi ve sosyal gelişiminin kurumlar sayesinde gerçekleştiğini veya engellendiğini öne sürüyor. Bu tezini ispatlamak için dünyanın her yerinden onlarca misal veriyor. Gelişimin önünde engel olmayan, karar alma mekanizmasına herkesin daha fazla katılımcı olduğu, adalet mefhumunun temel alındığı, hesap sorulabilir ve şeffaf  kurumlar oluşturmak gerektiğine ikna oluyorsunuz. Ve bu okuduklarımızdan öğrendiklerimiz sadece ülke yönetiminde uygulanabilecek şeyler değil, şirketlerde hatta ailemizde bile uygulayabiliriz.

Son olarak şunu da eklemeliyim, bize sürekli kitaplarda okutulan “Osmanlı sanayi devrimini kaçırdı” cümlesinin arka planı tıpkı bu kitaptaki gibi metodolojik bir şekilde araştırılmalı. Evet, sanayi devrimi kaçırıldı, ama neden? Buna hangi faktörler sebep oldu? Tarihden ibret almak istiyorsak yaşananları sebep netice ilişkisi dahilinde ortaya koyabilmemiz gerekir. Yoksa aynı hatalar tekrarlanır, biz de debelenir dururuz.