Kelambaz

Son yıllarda ülkemizde din algısında ciddi değişimler oldu. Bir tarafta modernist denilen ilahiyatçılarla diğer tarafta gelenekçi olarak isimlendirilen din adamları arasında ciddi tartışmalar yaşandı. Bu tartışmalarda modernistlerin nerdeyse tamamının az veya çok Cemaleddin Efgani'nin fikirlerinin tesirinde olduğunu gördük. Hepsinin yorumları Efgani'nin açtığı çığır etrafında buluşuyordu.

Biz de bunun üzerine  “Osmanlı ve İran’ın İngiliz Paraleli Cemaleddin Esedâbadi (Afgani)” kitabının yazarı olan ve bu meselede ülkemizde en donanımlı birkaç hocadan birisi olan Doç. Dr. Yılmaz Karadeniz Bey ile bir röportaj yaptık. İlk baskısında 270 sayfa olan kitabı, yaptığı ilavelerle birlikte 2. baskısında 428 sayfa olarak basıldı. Yılmaz Hocamız bu ikmal ettiği yeni bilgiler çercevesinde Cemaleddin Efgani hakkındaki suallerimizi cevapladı.

Efendim evvela bize bu mülakatı verdiğiniz için teşekkür ederiz. Suallerimize Cemaleddin Esedabadi’nin İngiliz Siyonizmi ile olan gizli ilişkilerinden başlayalım isterseniz. Kitabınızda sıkça bahsetmişsiniz.
Cemaleddin Esedabadi (nam-ı diğer Afgani), İngiliz dostu ve yakın arkadaşı Wilfrid Scawen Blunt vasıtasıyla 1885’te İngiliz hükümetine, Panislâmizmin İslâm coğrafyasında ve özellikle Osmanlı Devleti’nde desteklenmesini teklif ederken, aslında İkinci Abdülhamid’in İngiliz siyasetine karşı ümmeti muhafaza etme gayreti olan İttihad-ı İslâm’a karşı harekete geçilmesini istemişti. İran’da keşfedildikten sonra Afganistan ve Hindistan’da elde edilen Esedabadi, Mısır, İstanbul, Sudan, Hicaz’da İngiliz işgaline zemin hazırlamada aktif rol almıştır. Urabi (Arabi) Paşa ve Mutemehdi (Mehdi) isyanlarını tahrik ederek buraların Osmanlı hakimiyetinden çıkmasına yardımcı olmakla kalmamış, Afganistan’da Dost Muhammed Han’ın çocukları arasındaki taht kavgasını tahrik etmiş ve Afganistan’ın iç karışıklığa sürüklenmesinde pay sahibi olmuştur. Sultan Abdülaziz ve İkinci Abdülhamid’i elim bir darbe ile tahttan indiren JönTürk, İttihat ve Terakki çetesinin de fikir babası olmuştur. Böylece İngiliz siyasetinin önündeki en büyük engel olan İkinci Abdülhamid’in idaresi de ortadan kalktıktan sonra sıra Birinci Dünya Savaşı’nı organize etmeye gelmiştir.
İngiltere, Osmanlı ve İran topraklarını işgal için sahnelediği savaşın öncesinde dünyanın ambarı sayılan Hindistan’a musallat olduktan sonra bu güzergâhın önemli kapılarından sayılan ve Osmanlı toprağı olan Mısır Eyaleti’ni 1882’de resmen işgal etti. Akabinde Nil Vadisi üzerinde bulunan ve 1841’de Kavalalı Mehmed Ali Paşa’ya tevdi edilen Sudan’ı , Osmanlı’dan ayırmak için Mutemehdi’nin isyan etmesini gizlice teşvik etti. İsyan sırasında Mutemehdi’ye halifelik teklifini Esedabadi aracılığıyla yapan İngiltere, mehdilik hevesi verilen bu şahsın isyanını büyütüp Sudan’ın 1885’te Osmanlı hâkimiyetinden çıkmasını sağladı. O dönemde Mutemehdi’nin etrafında olup Esedabadi’ye mürit olan birçok kişi, İngilizlerin oyununa kurban gittiklerini daha sonra anlamışlardır. Nil Vadisi’ndeki Sudan ve Mısır elden çıktıktan sonra Afrika ve güneybatı Asya’da yayılan İngiliz sömürgeciliği, Müslümanları bir arada tutan unsurlarla oynamaya, kabile, din, mezhep, kavmiyet gibi farklılıkları isyanlara dönüştürüp kendi sinsi hedeflerine hizmet ettirmeye başlamıştır.

Esedabadi, İngilizlerin 1875-1925 yılları arasında Osmanlı Devleti’nin şahsında bütün İslâm coğrafyasında kavmiyetçilik üzerine devreye soktuğu ve amacı İkinci Abdülhamid’in ümmeti birleştirme gayretini engellemek olan projenin bir parçası olmuştur. Esedabadi, bu hususta İngilizlerin meşhur şarkiyatçısı ve misyoneri Browne’den her türlü yardımı almıştır. Mısır’daki müridi Muhammed Abduh ise İngiliz konsolosluğu ve Mısır Yüksek Komiseri Cromer’in yardımlarıyla ayrılıkçı ve ifratçı “Selefiye” hareketini başlatmıştır. Esedabadi, hayalperest ve gevşek iradeli biri olarak sadece İngiliz emperyalizmine hizmet etmemiş, diğer batılı güçlere de alet olmuştur. İslâm’da ıslahat, beşeri kanun, meşruti rejim ve modernizim gibi görüşleri, bu güçlere iç karışıklık çıkarma malzemesi olmuştur.

Mısır’daki vefakâr talebesi Abduh, burayı işgal etmiş olan İngilizlerin sinsi siyasetine alet olmaya devam ederek karışıklık çıkarma zemini hazırlamada üstüne düşeni yapmıştır. Abduh, şeyhi Efgani'ye yazdığı bir mektupta şu cümleleri sarf etmiştir; “Biz senin sağlam yolundayız. Din’in başını, yine dinin kılıcından başka bir şey ile kesemezsin. Bizi görsen abid, zahid, rükû ve secdeden başını kaldırmayan kimseler zannedersin.”
Esedabadi’nin İslâm coğrafyasında dolaştırıldığı dönem, sinsi İngiliz siyasetinin İslâm coğrafyasındaki Müslüman halkın dini yaşantılarının gevşemesi için faiz, içki, şans oyunları gibi nefislere hitap eden araçları kullandığı ve mezhebi farklılıkları düşmanlıklara tebdil etmeye çalıştığı bir dönemdir. İslâm’ın idari, hukuki, iktisadi, içtimai ve harsi(kültürel) yaşantılarına, Müslümanların içerisinden çıkarttığı kişilerle saldırıların yapıldığı, asırlar öncesinde ortaya çıkan bu dinin artık ihtiyaçları karşılamadığı ve ıslah edilmesi gerektiği fitnesinin beyinlere yerleştirilmeye, şüphe oluşturulmaya çalışıldığı bir dönemdir. Bunun için bizzat ilmi kesimden insanların kullanıldığı bir dönemdir. Esedabadi, o dönemde Müslümanların iktisadi ve teknik geri kalmışlığı üzerinden dinde ıslahata doğru gitmek gerektiğini söylemiş. İçtimai hayatın ve devlet kurumlarının İslâmileşmesi, Kur’an ahkâmına göre bir yönetim şekli olmamıştır. İran’da Arap alfabesini kaldırıp yerine Latin alfabesini getirmeye çalışan Feth Ali Ahundzade ile Melkum Han arasında yapılan yazışma ve ifadelerde, Esedabadi’nin takip ettiği yöntemden, yani aşamalı olarak batılı değerlere geçiş ile yapılması gerektiğinden bahsetmiştir. Esedabadi, İslâm Birliği derken, samimi olmamış, İslâmî kuralların devlet ve toplum hayatında ikame edilerek daha sağlamlaştırma derdine düşmemiş, Müslüman halkı slogan tarzı vaazlarla oyalamış ve İngilizlerin kendisine tevdi edecekleri halifeliğin derdine düşmüştür.

 Cemaleddin Esedabadi’nin milliyeti hakkında bilgi verebilir misiniz? 
Esedabadi, Afganistan’da iken milliyeti ile ilgili olarak kendisine sorulan suallere karşı şu cümleyi kullanmıştır; “Ben Kabil’de iken Afgan ahalisinden idim.” İkinci kez Afganistan’a gittiğinde ise kendisini “İstanbuli” olarak tanıtmış ve yazılarının altına böyle imza atmıştır. Mısır ve İstanbul’a geldiğinde ise kendisini “Afgani” ve “el-Hüseyni” olarak göstermiştir. Mısır’da yaklaşık 8 yıl kaldığı süre içerisinde doğum yeri olan Esedabad’ı hiç gündeme getirmemiş, talebe ve müritlerinden Şiiliğini gizlemiş, nesebini ise vaktiyle Kabil’de meşhur hadisçi Seyyid Ali Tirmizi’ye nispet ettirerek meşrulaştırmaya çalışmıştır.

İngiliz gazeteci Arthur Arnold ile Pall Mall Gazette’ye verdiği ve “Islah-ı Dini der İslâm” başlığını taşıyan mülakatta, kendisi ile alakalı olarak, “Ben bir Afganlı olarak en halis İran ırkındanım” demiştir. Kabil’de iken Kasım 1868’de yaptığı bir konuşmada, milliyetini bu defa daha bilinmeze götürerek vatanından tardedilmiş olarak tanıtmıştır. Doğum yeri Afganistan olunca, Sünni ve Hanefiliği de kabul görmüştür. Muhammed Ali Hüseyni Şehristani (Seyyid Hübbeddin Şehristani), Esedabadi’nin İstanbul’da da hüviyetini ve mezhebini gizlemeye devam ettiğini, kendi fikirlerinin İslâm dünyasında kabul görmesi için bunu lüzumlu gördüğünü kaydetmiştir. Şehristani, Esedabadi’nin İran’da ehl-i sünnet ile amel ettiğine dair hiç kimsenin tanıklığı olmadığını, belki Bahreyn’de bir iki rekât namazı ehl-i sünnete göre kılmış olabileceğini, ancak kaldığı evdeki ev sahibinin de bu namazın takiye içerisinde kılındığına tanık olduğunu söylemiştir.

Muğlak bir hayat hikayesi

Esedabadi’nin Mısır’da iken yakın müritleri arasında Müslüman kimseler az olmuş, Muhammed Abduh ve Sad Zağlul Müslüman iken, bunların haricinde Edip İshak, Selim Nakkaş, Said Bostani Helbavi, Lui Sabuncu ve Şibli Şemil Hristiyan dinine mensup kişiler olarak yanında durmuşlardır. Yine en yakın müritlerinden Yakub Sanu, Yahudi dinine mensup bir kişi olarak faaliyette bulunmuştur.

Muhammed Mahzumi Paşa, Esedabadi ile İstanbul’da geçirdiği son beş senesini havi yazdığı hatırata, “Cemaleddin Afgani’nin Hatıraları” ismini vererek, şeyhin kendisine anlattıklarını yazmış, yazarken de bazı yerlerde Esedabadi ile olan konuşmalarının arasına kaynak göstermeden gazete ve dergilerden çıkan haberleri iktibas yoluyla aktarmıştır. Bu yüzden, Esedabadi ile olan sözlü anlatımlar ile iktibasları birbirine karıştırmıştır. Diğer önemli bir husus ise Esedabadi’nin doğum yeri olarak iddia edilen Kabil’in Kuner kasabasında vaktiyle yönetimde önemli bir aile olarak söylediği aşiretten bahsetmekte, ancak ismini zikretmemekte, eğer muradı Kabil’e bağlı Kuner ise böyle bir kabile yönetimine kaynaklarda rastlanılmamıştır.
Esedabadi’nin Sünni İslâm coğrafyasında itibar görmesi için İngilizlerin ve bizzat kendisinin muğlakta bıraktığı hayat hikâyesi, Azerbaycanlı Ahmed Ağoğlu tarafından İran Azerbaycanı’na ait Merağa’ya kadar götürülmüş, buranın ahalisinin Türk olması sebebiyle bu defa Azeri Türk’ü yapılmıştır. Hindistan’da 1936’da “The Musselman” isimli dergide yayınlanan ve Esedabadi’ye istinad edilen bir röportajda ise Hindistanlı olduğu söylenmiştir. Esedabadi, İran’dan Bağdat’a sürüldüğü yıllarda Bahailikle ilgili yazdığı bir risalenenin önsözünde ise “Cemaleddin el-Hüseyni el-İstanbuli” tabirini kullanarak kendisini Osmanlı ehlinden göstermiştir. Bağdat, bu sırada Osmanlı Devleti’nin toprakları arasında yer alıyordu. Afganistan’da bulunduğu sırada ise kendisini “Rumi (Anadolulu)” olarak tanıtmıştır. İngilizler bunu, “Hajee Syud Rumi, Syad Rumi” şeklinde kaydetmişlerdir.
Fransız misyoner şarkiyatçı Louis Massignon, İngiliz misyoner ve edebiyatçı Browne’nin 1910’da neşrettiği “Tarih-i İnkılab-ı İran” isimli kitapta söylediklerini belgelere göre yazmadığını, burada zikredilen “Redd-i Nietzsche” isimli eserin aslında Farsça yazıldığını ve Muhammed Abduh tarafından Arapçaya çevrildiğini söylemiştir. Esedabadi’nin yazmış olduğu “Tarihi-i Afgan” isimli eserin 45 sayfa olduğunu ve hiçbir tarihi değerinin olmadığını kaydetmiştir. Paris’te üç yıl neşredilen “Urvetü’l Vuska” dergisinini onsekizinci sayısında hayat hikâyesinin Abduh tarafından yazıldığını, Esedabadi’nin kaleminden çıkmadığını kaydetmiştir. Alman Goldziher, “Dairetü’l Maarif-i İslâmi”ye yazdığı maddede, Browne’nin Esedabadi’yi filozof, yazar ve hatip olarak tanıttığını, kendisinin ise bu görüşte olmadığını, Esedabadi’nin bu vasıflardan ziyade siyasi bir kişilik olduğunu söylemiştir.
Cemaleddin Esedabadi ve ceddinin Hemedan’ın Esedabad kasabasından olduklarına dair Temmuz 1896’da yazılan birkaç mektup, İran Hariceyesi tarafından yayımlanmıştır. Mektuplarda, Esedabad’ın büyüklerinin söyledikleri kaydedilmiştir. Bunların dediklerine göre Cemaleddin, Safder’in oğlu olarak Esedabad’da dünyaya gelmiş ve sülalesinin yüz yıldan beri burada ikamet ettikleri kaydedilmiştir. Ulemadan Murteza, Cemaleddin ve babası Safder’in doğumunun Esedabad’da olduğunu ve dört nesillerini tanıdığını söylemiştir. Esedabadi’nin bir erkek ve iki kız kardeşinin olduğu, mektupların yazıldığı Temmuz 1896’da bir kızkardeşinin hayatta olduğu, akrabalarının çok olduğu ve aile mezarlarının da Esedabad’da olduğu kaydedilmiştir.

Cemaleddin Esedabadi’nin Arap halifeliği ve devletini gündeme getirmek suretiyle Osmanlı Devleti’ni parçalama ve ehl-i sünnet arasında tefrika oluşturmak için İngilizlerin değirmenine sürekli su taşıdığından bahsediyorsunuz. Bunu biraz açıklayabilir misiniz?
Bu husus ile alakalı Zabtiye Nezareti’nden İkinci Abdülhamid’e gönderilen yazı dikkat çekicidir. 1 Aralık 1891’de padişaha gönderilen yazıda, Cemaleddin Esedabadi (Afgani)’nin İngiliz himayesinde bir Arap hükümeti teşkili için teşebbüste bulunduğu, Londra’da Ziyaü’l-hafikin namında gazete çıkaran Yahudi Salamoni, İstanbul’daki Şeyh Ebul Hüda ve Münif Paşa ile muhaberatta bulunduğu padişaha arz olunmuştur;
“Londra’da bulunan Afganlı Seyyid Cemaleddin’in İngiliz himâyesi tahtında bir Arab hükümeti teşkili teşebbüsünde bulunduğuna ve mumaileyh Şeyh Ebul Hüda Efendi dâilerine münâsebet ve muhabbet-i kâmilesi olduğı gibi yine Londra’da bulunan (ve Ziyaü’l-hâfikin) nâmıyla bir gazete neşrine teşebbüs iden Mösyo Salamoni nâmında bir Yahudinin Şeyh Ebul Hüda Efendi ve Münif Paşa kullarıyla muhâberâtına dâir Encümen-i Maarif a‘zâsından Mısırlı İbrahim el Müveyhili’nin zabt olunan evrâkı meyânında zuhur iden mektublar ile Seyyid Cemaleddin’in sadr-ı esbâk Kamil Paşa kullarına olan münâsebetle müteallık varaka ve bir ay evvel Londra’da tab‘ olunub merkûm Mösyo Salamoni tarafından Münif Paşa kullarına virilmek üzere İbrahim el Müveyhili Efendi’ye gönderilmiş olan İngilizce gazete parçaları câlib-i nazar ve dikkat olmalarıyla aynen ve leffen arz ve takdim kılındı. Ol babda ve kâtebe-i ahvâlde emr ve ferman velinimet-i bi-imtinân padişah-ı hakâik-i agâh efendimizindir.” (Y.PRK. ZB.00009.00044.001.001).
Yine Yıldız Sarayı Tahrirat-ı Ecnebiye ve Mabeyn Mütarcimliği evrakı içerisinde çıkan bir belgede, Cemaleddin Esedabadi’nin fesat ehlinden olduğuna dair bir makalenin tercümesi şu şekilde verilmiştir;
“İnsan libâsında şeytân ünvanıyla Ahter gazetesine derç olunmak istenildiği halde tard ve ihraç olunan makalenin hülasa-i tercümesidir:
Mukaddemâ Basra’da bulunduğı halde geçenlerde Londra’ya âzimetle ba‘zı Ermeni müfsedeleriyle bi’l-iştirâk ahbâr ve erâcif-i kâzibe ihtira‘ ve neşrine cüretyâb olmakda bulunan Şeyh Cemaleddin nâm-ı kimesnenin İran küberası hakkında bazı evrak ihtira‘ıyla ne yolda icra-yı müfsedet ve ilka-yı mel‘anet itmekde olduğı beyân olundıktan sonra tercüme-i haline nakl-ı kelâm ile diyorki: Şeyh Cemal vaktiyle İran’da salâh-ı hal ve takva ile meşheretyâb olduğı cihetle herkes zahir haline aldanmakda iken ilkâ itdiği fesad hasebiyle kendusunın ne mertebe fitne engiz olduğı ve tarikat-ı zındıkaya müsâlemet olduğı anlaşılarak İran’dan Bağdat cihetlerine tebyid olunıb orada duramadığı için Basra’ya âzimet itmiş ise de orada da kabail-i Urban ile muhabereye koyularak ağva ve tahrikden hali kalmadığı hükümetçe haber alınmağla derdest olunacağı sırada hareket üzere bulunan bir vapura atlayarak Londra’ya kaçmış ve o suretle orada neşriyata başlamışdır...” (Y.PRK. TKM.00049.00033.001.001).
Cemaleddin Esedabadi üzerinden devreye soktukları proje ile o günkü Mısır’ın gücünü test eden Gladstone ve Edward Grey, Mısır’daki bu faaliyeti ve İngilizlere karşı oluşan tepkiyi azaltmak için Esedabadi’yi Fafiani vasıtasıyla Mısır’dan çıkartmayı kararlaştırdılar. Mısır’da İskenderiye ve Tel El-Kebir’in bombalanmasıyla çıkan iç karışıklıkta istifade eden İngiltere, Esedabadi’nin Paris’e gitmesini sağlamıştır. Mısır’daki İngiliz konsolosu Fafiani tavassutuyla Paris’e geçen Esedabadi, burada Abduh ile “Urvetü’l Vuska” gazetesini neşretmeye başlamıştır. İngilizler, Mısır’da Wilfrid Blunt vasıtasıyla sürekli Esedabadi’yi kontrol altında tutarak onun terakki ve İslâm’da ıslahat fikrine karşı çıkan fukaha ile çatışmasını körüklemişlerdir. Arkasından Urabi Paşa’ya baskı yaparak Esedabadi ve kendisine meczup derecesinde bağlı olan müridi Arifi Efendi (Ebu Turab)’ın 1879’da Mısır’dan çıkmasını sağlamışlardır. Hindistan'ın Haydarabad şehrine yerleşen Esedabadi, daha sonra İngilizler tarafından Kalküta’ya nakledilmiştir. Burada, Ernest Renan’a cevap olarak yazdığı, aslında tamamıyla Renan’ı öven cümlelerle dolu “Erreddiye-i Alâdehriyin” isimli risaleyi 1881’de neşretmiştir.
Yıldız Sarayı Perakende Evrakı Arzuhal ve Jurnaller içerisinde bulunan Cemaziyelevvel 1883 tarihli bir jurnalde, Esedabadi’nin Paris’te Abduh ile birlikte neşrettiği Urvetü’l-vuska ile alakalı olarak şu bilgiler kaydedilmiştir;
“Öteden berû efkâr-ı muzıra üzerine mübteni olarak neşr idilmekde olan barideler fitr-i bedhahlarını ilk nüshalarında inzâr-ı umumiyeye çarbdırdıkları cihetle dakika endiş ve hakaikşinasâne nerelerinde menzûr ve mekdûm binâberin mezkûr ceridelerin i‘tibârdan sâkıt olageldikleri müşahede kılınmakda bulunduğına mübeyyindir ki, el Urvetü’l-vuska denilen ceride bu mesleği ictinâb iderek makasıd ve efkârının birden bire âdem-i izharıyla alâtarikü’t-tedric izhan-ı âleme idhalini tercih eylediğinden nâşi nüsha-yı evvelisinde münderiç bulunan fıkarât-ı ekseriya suret-i mülayemede görülüyorsa da ceride-i muhki-i âhnânın neşrinden makasıd ne iduğunu işrâb iden birtakım ibarelerin mütâlaâsı mütehassıs-ı siyâsât müdiri Afganlı Cemaleddin nam-ı kimesne ile muharriri Şeyh Muhammed Abduh’un Türk cinsine ve ale’l-husûs devlet-i âliye nâmına olan adâvetleri isbata kâfidir.
Çünki mezkûr Cemaleddin bundan birkaç sene mukaddemleri Mısır’a gelub birtâkım sadedilâni melûfi sıfat ile bi’l-iğfâl güya mantık ve ba‘zı ulum-ı akliye tedrisinden lâbüdden leh biçâre talebelerinin izhânlarını kendi merâm-ı sekâmet encâmına tabi‘ itdirerek Cemiyet-i Vatani-i Mısıriye reisi deyû kendusune bir nâm-ı gayr-ı meşru‘ virdikten sonra Arapları Türklerden tenfir ve hukuk-ı hilâfet-i mukaddese aleyhine âlemi başka bir fikir taşımağa sevk ve nihayetü’l-emirde hududının haricinde olarak umur-ı politikaya müdahelâta başlayub nübüvvetin kesbi olduğını ve haşr-ı ecsâdın inkârı maddelerini neşr ve işâ‘iyeye kıyâm eylediğinden Mısır’dan nefyi ve teb‘yid idilûb birçok mahalleri dolaştıktan sonra Londra’dan Paris’e giderek devlet aleyhinde El Basir nam-ı cerideye ba‘zı makâlat-ı muzzırası yazûb neşr itmeğe başladıkda mezkûrun def‘-i ekâzib ve muzzırratatını şâmil ve tercüme-i halinin tafsilâtını mübeyyin ba‘zı zevât tarafından zehirü’ş-şark ünvanı tahtında gayet mestûl bir makale kaleme alınub Ez-zaman nam ceride vasıtasıyla mevki‘-i intişâra konularak merkumun o vakitden şimdiye kadar Meydan-ı Tahrir’den çekilmesine bâ‘is olmuş idi. (Y.PRK.AZJ.00009. 00106.001.001).

 Cemaleddin Esedabadi’nin Rusya’ya gitmesi veyahut sizin deyiminizle İngilizler tarafından buraya gönderilmesinin sebebi nedir?
Esedabadi’nin 3 Mayıs 1887’de Rusya’ya gitmesinin sebebi yine siyasi bir hedef içeriyordu. İngiltere, Esedabadi üzerinden yaptığı diplomatik hamleler ile Rusya’nın bu dönemde Hindistan, Afganistan siyasetini ve Orta Asya’daki Müslümanları kendisine karşı kullanmaya niyetli olup olmadığını öğrenmek istemiştir. Esedabadi’nin Petersburg’da Rus subay ve devlet görevlileriyle yaptığı görüşmelerin konusunun Türkistan’daki Müslümanların İngiltere’ye karşı kullanılmasının olması, bunu açıkça ortaya koymaktadır. Londra, Hindistan, Mısır ve Paris’te İngilizlerin himayesinde yaşayan bir kişinin İngiltere aleyhinde Rusya’dan yana tekliflerle gitmesi, diplomasinin küçük bir kısmını bilenler tarafından kolayca anlaşılabilecek bir durumdur. Nitekim Rus görevliler bunun farkına varmış, bu yüzden Esedabadi’nin söylediklerini dikkate almamışlar ve hazırlanan tuzağa düşmemişlerdir.

 Cemaleddin Esedabadi’nin kendi ülkesi İran aleyhinde yaptığı faaliyetler ve yeni bir Kur’an’ın çıkarılacağını söylemesi hakkında biraz bilgi verebilir misiniz?

Cemaleddin Esedabadi, kendi ülkesi aleyhindeki faaliyetlerinde sınırları zorlamış ve İngiltere’yi İran’a müdahaleye davet etmiştir. Osmanlı Devleti’nin Londra elçisi Abdülhak Hamid, 19 Aralık 1891’de Yıldız Sarayı’na gönderdiği yazıda, Esedabadi’nin Londra’da İran aleyhindeki faaliyetleri, halkın zulüm ve işkence altında olduğu iddiasını ortaya atarak İngiltere’yi İran’a müdahaleye çağırması, Bağdat’a sürgün edilirken hiçbir kaynakta kaydedilmediği halde kendisinin zincirlere vurulduğunu söylemesi ile alakalı bilgiler verilmiştir. Yazıda, Melkum Han’ın Esedabadi ile alakalı söylediklerine de yer verilmiş, Esedabadi’nin dinde ıslahat yapmaya ve kadınların tesettür kullanmamaya alıştırılmasına çalıştığı kaydedilmiştir;
“…Londra’da bulunduğu akdemce arz olunan Afganlı Şeyh Cemaleddin dün ağşâm muhalifin kulübünde Arapça bir nutuk irâd itmiş ve tercümanlık vazifesini de Ziyaü’l-hâfikin namıyla bir gazete çıkarmak sadedinde olan Suriyeli Salamoni nam-ı şahıs ifâ eylemişdir. Nutkun hülâsası İran devleti ve bir dereceye kadar Nasırüddin Şah hazretleri aleyhinde birtakım olub İran’da mazlûmen ve masumen düçâr-ı işkence idilmiş ve idilmekde olan eşhasın tahliyeleri ve tesis-i kavanin-i adâlet zımnında İngiltere devletinin cidden tavassut ve müdahale itmesi istenilerek olmadığı halde İranlıların Rusya’ya müraca‘ât ve iltica idecekleri tebliğ idilmiş ve Daily News’in rivayetine nazâren Şeyh Cemaleddin bu nutku esnâsında kendusunın İran’dan hin-i ta‘zibinde zincir ile bağlı olduğı halde Bağdad’a götürülüb hükümete teslim idilmiş olduğunı tezekkür eylemişdir… Gazete bugünkü nüshasında Melkum Han’ın resmi ile İran ahvâline dâir şeyh-i mumâileyhin nutku zemininde bir de mektubunı neşr ve tab‘ itmiş olub Melkum Han iş bu mektubunda Şeyh Cemaleddin’in ba‘zı ıslâhat-ı diniyye vücuda getirmek iktidar ve teşebbüsünde bulunduğı ve binâenâleyh kârîben bir Mekki Kur‘an çıkarılacağını ve bununla ta‘did zevâtın din-i İslâmca bir emr-i zaruri olduğı anlaşılacağı gibi gâlibâ tesettürün ref‘ine imâ olmak üzere nisvanın suret-i ülfet ve ihtilâtlarınca dahi ba‘zı ta‘dilât meydana geleceğini zikr ediyor. Hemân cenâb-ı hak ömr ve şevket ve iclâl-ı hazret-i hilâfetpenâhiyi müzdâd buyursun. Âmin. Bi-hürmet-i seyidü’l-mürselin. Londra. 7 Kanun-ı Evvel 1307.” (Y.PRK.EŞA.00014.00110.001.001).
 Cemaleddin Esedabadi ile İran’da Masonluğunu müessisi Melkum Han arasındaki ilişkilerden bahsediyorsunuz. Bunu kısaca anlatabilir misiniz?
Cemaleddin Esedabadi ile Melkum Han arasındaki fikir birliği, Esedabadi’nin tesiri üzerine şekillenmiştir. Melkum Han, hükümete nispet edilen Şia nazariyesi ile alakalı olarak Esedabadi’nin söylediklerini tekrar etmiştir. Şii İran halkını Sünni Osmanlı halkına karşı kışkırtmak ve halifenin temsil gücünü sorgulatmak için Ruzname-i Kanun’un 26. sayısında şunları söylemiştir; “İran’da diğer bir mesele, gerçekte bu mülkün meselelerinin toplamıdır ki, bu da Şia’nın temeli olan imamet meselesidir. İran’ın dışındakiler bundan habersizdirler. Şia ve imamet, Sünni Osmanlı halkı ve mutlak padişah ve aynı zamanda halife arasında arızalı olarak görülmektedir. İran Devleti’nin durumu bunun karşısındadır. İran’ın Şii mezhebinin muvaffaklığı, bugünkü İran idaresinin, gasıp şahın ve İslâmi usullerin hilafınadır. Bu yüzden mezhebi akide, bugün İran’da iki farklı şekilde bulunmaktadır. Birincisi, meşru ve dini ulemaya müteallık olan, ikincisi ise zulmü elinde tutan gasıbdır…” Melkum Han’ın bu fikirlerini Esedabadi de benimsemiş, “Pal Mall Gazette”si müdürü Arthur Arnold’a verdiği mülakatta, Şii mezhebi mensuplarının Sünnilere göre daha çok istibdat ile mücadele ettiklerini söylemiştir. Mülâkatın devamında ise şunları söylemiştir; “İlerlemeye en büyük engel istibdattır. Bu çeşit hükümet, ne yazıktır ki, Sünni mezhebin bir cüz’ü ve içerisindedir. Şii mezhep böyle değildir. Şia’nın esas usullerinden biri şudur gasıp hükümeti ortadan kaldırmak ve ıslahat yapmaktır.”
İran’ın siyasî ve malî olarak İngiliz nüfuz ve işgaline maruz kaldığı bir dönemde, böyle bir imtiyazın verilmesi sıradan bir hadise değildir. Aynı dönemde Osmanlı Devleti’nin de benzer teşebbüslere maruz kaldığını söylemek mümkündür. İkinci Abdülhamid’i tahttan indirme sürecinin bir aşaması olan 31 Mart Vakıası, İngilizler tarafından sinsi bir şekilde çıkartılmış ve akabinde meşrutiyetin ilanı sağlanmıştır. Aynı sürecin İran kısmında ise tütün imtiyazı ve akabinde çıkartılan isyanlar ile siyasi iktidar yıpratılmış, Nasırüddin Şah katledilmiş ve yerine gelen Muzafferüddin Şah’a meşrutiyetin ilanı kabul ettirilmiştir. Bu iş İngiltere’de tezgâhlandıktan sonra Esedabadi ve Melkum Han’ın kullanılması sağlanmıştır. Halayın başına geçirilen Esedabadi, halkı önüne katıp meydanlarda sömürgeciliğe karşı sözde nutuklar atarak ortamı hazırlamıştır. Bu işi daha önce Mısır’da yapmış, İngilizlerin burayı işgaline zemin hazırlamıştı.

Cemaleddin Esedabadi’nin İngilizler tarafından Sudan’da kullanılması ve isyanın çıkartılmasından sonra bu beldenin Osmanlı’dan koparılması hakkında ne söyleyebilirsiniz?
Osmanlı Devleti, Sudan’ın İngilizler tarafından kurulan tuzağa kurban olmaması için Sudan valisi Mehmed Rauf Paşa’yı buraya gönderdi. Akabinde Mısır’dan Abdülkadir Hilmi Paşa’yı görevlendirdi. Mutemehdi, her seferinde üzerine gönderilen Osmanlı ordularını yenilgiye uğrattığı gibi silah ve mühimmata el koymuştur. (Y.PRK.UM.00007.00068.004.001). Mısır’ın İngilizler tarafından işgal edilmesinden sonra buraya bağlı Sudan kaybedildi.
22 Mayıs 1885’de Beyrut’dan İkinci Abdülhamid’e arz edilen bir yazı ile Sudan’daki durumun şifahen anlatılacağı ve kalem ile çizilen resmin ise takdim edileceği söylenmiştir. Yazıda şöyle denilmektedir;
“İngiliz ve Mısır idaresi aleyhine bi’l-kıyâm harb iden Şeyh Muhammed Ahmed Hemdani’nin ahvâliyle İngilizlerin ahvâline dâir hususât-ı hülâsa olarak bi’t-tahrir ve şeyhin resmi dahi münâsib ise menzûr-ı şâhane buyurulmak üzere leffen arz ve takdim kılınmışdır. Ol bâbda emr ve fermân hazret-i min lehü’l-emrindir.”(Y.PRK.UM.00007.00068.005.001).
İngiltere, Sudan’da isyanın başlamasından önce 1878’de Lord Kitchener aracılığıyla Esedabadi’yi Mutemehdi ile görüştürmüş, fakat nerede görüştükleri hakkında herhangi bir bilgi verilmemiştir. Kaveh Dergisi, bu görüşme ilgili olarak Avrupa neşriyatında makalelerin çıktığından bahsetmiştir. Wilfrid Blunt’a göre Mutemehdi, Mısır’da bulunduğu sırada Esedabadi’nin sadık bir öğrencisi olmuştur. Ancak Esedabadi’nin El Ezher’de öğrenci yetiştirecek bir durumu olmamış, peşinde olduğu mehdilik ve halifeliği de şimdilik Sudan mehdisine kaptırmıştı. Bundan dolayı İngilizlerin gözüne girmek için Sudan’daki karışıklıklara müdahil olmuş, Mutemehdi tarafından yenilgiye uğratılan ve esir alınan İngiliz General Gordon’u kurtarmanın peşine düşmüşse de muvaffak olamamış ve İngiliz komutan öldürülmüştür. Goldziher, Esedabadi’nin de zihninde mehdiliğin hiçbir zaman gitmediğini söyledikten sonra şunları kaydetmiştir; “Ben fayton ile Kâğıthane’ye gezmek için gitmiştim. Dönüşte Esedabadi’yi gördüm. Benimle sohbet etmeye gelmişti ve yarım saat sohbet ettik. Bana, gel seni bütün Müslümanlara halife yapalım önerisinde bulununca, ben de buna şaşırarak layık olmadığımı söyledim.” Cemaleddin Esedabadi, küçüklüğünden itibaren olağanüstü vasıflar yükletilen ve gençliğinde yapılan tartışmalarda sürekli rakip âlimleri yendiği söylenen bir şahsiyet ve İngilizler tarafından siyasi bir proje olarak ortaya çıkarılmıştı. Bu siyasete karşı hamle yapan padişah, öncelikle Esedabadi’yi Londra’da Melkum Han (padişahın deyimiyle Melûn Han)’dan ayırıp İstanbul’da kontrol altında tutmak istiyordu. Bunun için Londra’da Melkum Han ile birlikte İslâm coğrafyasını zehirlemeye devam eden Esedabadi’yi 1892’de Rüstem Paşa ve Rifaiyye Tarikatı’nın büyüklerinden Ebul Hüda es-Sayyadi aracılığıyla İstanbul’a davet etti. Padişah, Esedabadi’yi kuşkulandırmamak için vaatlerde bulunarak İstanbul’a kadar gelmesini sağlamıştı. İstanbul’a geldikten sonra ona iyi davranmış, Ma‘arif Nazırı Zahidi Paşa’nın biraderi Cemil Bey’in Nişantaşı’nda saraya yakın evinin 2.000 liraya tahsisini sağlamıştı. (Y.MTV.00080.00120.001.001; İ.HUS.00013.00004.001) Ayrıca geçimini sağlaması için Maliye Nezareti’ne 26 Mart 1893’te gönderilen yazı ile aylık 7.500 guruş tahsisat bağlamıştı.(BEO.00176.13184.001). Evlenmesi için ikna etmeye çalışmışsa da kabul ettirememiştir.

 Cemaleddin Esedabadi’nin II. Abdülhamid tarafından İstanbul’a getirtilmesi ve burada tutulması hakkında neler söyleyebilirsiniz?
Esedabadi, 1892’de İstanbul’a getirildikten sonra İngilizler tarafından yalnız bırakılmayarak himaye edilmiş, Wilfrid Blunt vasıtasıyla kontrol altında tutulmaya çalışılmıştır. İngilizlerle olan gizli ilişkilerin ve kendisine verilen rolün ortaya çıkmaması için takiyye yapan Esedabadi, etrafında toplanan kalabalıklara sürekli rüyalarını ve gelecek ile alakalı yapacaklarını slogan şeklinde anlatarak onları cezbetmiştir. Aynı şeyi Mısır’da da yapmış ve muvaffak olmuştu. (Y.PRK.MYD.00010.00062.001). Ancak padişahın en yakınında bulunan Rufai şeyhi Halepli Şeyh Muhammed Ebul Hüda Sayyadi, bunun siyaset peşinde koşan bir şarlatan olduğunu fark etmişti. Ebul Hüda, daha önce Esedabadi ve onun Londra’daki dostu Suriyeli Yahudi Salamoni ile muhaberatta bulunmuş ve onların neyin peşinde olduklarını iyi anlamıştı. Salamoni, Londra’da çıkarmayı düşündüğü Ziyaü’l-hafikin gazetesi ile ilgili nabız yoklamak için 11 Ağustos 1891’de Dersaadet’e başvurup padişah ile görüşmek istemiştir. (Y.PRK.ZB.00009.00004.001). Bununla alakalı olarak Zabtiye Nezareti’nin 1 Aralık 1891 tarihli cevabi yazısında şöyle denilmiştir;
“Londra’da bulunan Afganlı Seyyid Cemaleddin’in İngiliz himayesi tahtında bir Arab hükümeti teşkili teşebbüsünde bulunduğuna ve mumaileyhin Şeyh Ebul Hüda Efendi dailerine münasebet ve muhabbet-i kâmilesi oldığı gibi yine Londra’da bulunan ve (Ziyaü’l-hâfikin) namıyla bir gazete neşrine teşebbüs iden Mösyö Salamoni namında bir Yahudi’nin Şeyh Ebul Hüda Efefndi ve Münif Paşa kullarıyla muhaberatına dair Encümen-i Maarif a’zâsından Mısırlı İbrahim El Müveylihi’nin zabt olınan evrakı meyanında zuhur iden mektublar ile Seyyid Cemaleddin’in sadr-ı sâbık Kamil Paşa kullarına olan münasebatına müteallık varaka bir ay evvel Londra’da tab‘olunıb merkum Mösyö Salamoni tarafından Münif Paşa kullarına virilmek üzere İbrahim El Müveylihi Efendi’ye gönderilmiş olan İngilizce gazete parçaları calib-i nâzâr-ı dikkat olmalarıyla aynen ve leffen arz ve takdim kılındı. Ol babda vekâtebe-i ahvâlde emr olınan…” (Y.PRK.ZB.00009.00044.001.001).
İngiliz Siyonist Wilfrid Blunt, Esedabadi ile birlikte İkinci Abdülhamid’e karşı yaptığı mücadeleye Suriyeli Yahudi Salamoni’yi de katmıştır. İngilizlerin Osmanlı halifeliğine karşı ürettikleri Arap halifeliğinin bir figüranı olarak ortaya çıkartılan Salamoni, Londra’da Arapça muallimi olarak görülmüş, ancak Hindistan ve Osmanlı hâkimiyetindeki yerlerde çokça seyahat yapmıştır. (Y.EE.00051.000133.001.001). Londra’da çıkardığı Ziyaü’l-hafikin gazetesinin ilk zamanlarında Osmanlı lehinde yazılar yayınlatmış, İkinci Abdülhamid’i sarayda ziyaret etmek istemiş, devlet lehinde yazılar yayınlattığı için padişahdan para koparmaya çalışmış, bu şekilde kendisini padişaha taltif ettirmek istemiştir. (Y.PRK.ZB.00009.00044.002.001). İstekleri yerine getirilmeyen Salamoni, bu defa şantajlara başvurarak aleyte yazılar yayınlatacağını beyan etmiştir. Cemaleddin Esedabadi, İngilizlerin kullandığı bu sinsi ve hilebazın arkadaşı olmuş, onun ortağı olduğu gazetede sürekli yazılar yazmıştır. Osmanlı Devleti’nin Londra elçisi Abdülhak Hamid, bu durumu 20 Aralık 1892’de saraya bildirerek Salamoni’nin maksadına nail olamayacağını söylemiştir. (Y.PRK.EŞA.00016.00069.001.001).

Cemaleddin Esedabadi’nin Muhammed Abduh üzerindeki tesirinden bahsedebilir misiniz?

Esedabadi, 1871’de Mısır’a geldiği sırada El Ezher’de ders veren Muhammed Abduh, kendisiyle tanışmış ve dinde ıslahatı havi vaazların sürekli takipçisi olmuştur. Esedabadi’nin geleneksel İslâm’da cedid, ıslahat, felsefe ve tasavvuf gibi fikirlerinden etkilenmiş, İslâm ulemasının dünyadan haberdar olmadığı, bu yüzden yeni İslâmî anlayışların İslâm dünyasına getirilmesi yönündeki düşünceleri Abduh’a tesir etmiş ve sadık müridi yapmıştır. Esedabadi’nin tasavvufu bilen, Kur’ân’ı bu açılardan yorumlayabilen, dünyada ve özellikle İslam ülkelerinden haberdar olan bir ilim adamı tavrı, Abduh’un aradığı şeyler olmuştur. Abduh’un bu dönemde Mısır’daki İngilizlerle sürekli temas halinde olması, siyaset ve toplumsal olaylara yoğunlaşmasını sağlamış, batının göz kamaştıran beşeri vitrini karşısında büyülenmiştir. Mısır’da İngilizlerin işgal için kurduğu tuzağın farkında olmayan Abduh, büyük bir iştahla siyasi ve sosyal yenilikler peşinden koşmaya başlamıştır. Müridi olduğu Esedabadi de gittiği her yerde aynı siyasi sloganlarla ortaya çıkınca, heyecanı artmıştır. Abduh, Esedabadi’nin Paris’teki tecrübesinden sonra Mısır’a dönüşünde işlerin böyle gitmeyeceğini anlamıştır. Hocası Esedabadi’nin ifrata varan ve felsefe içerikli söylemlerine karşı zamanın gerekliliği üzerinde yoğunlaşacaktır. Kalabalıklar karşısında atılan sloganların Müslümanlara faydalı olmadığını, batı medeniyeti karşısında ilerlemenin zamana ihtiyaç duyduğunu savunacaktır.
Esedabadi, siyasi olan tavrını fark ettirmeden Abduh’a aktardıktan sonra İslam dünyasının gerileme sebebini Osmanlı ve İran idarelerine bağlaması, Avrupa’nın müdahalesini, istibdat ve meşruti rejimleri, birlik ve beraberlik gibi konuları öne çıkarması, Mısır’daki gençleri de heyecanlandırmış ve etrafında birçok insanın toplanmasını sağlamıştır. Abduh, Esedabadi’nin siyasi misyonunu bilmediği için onun felsefe, kelam, ahlak ve siyaset ilimleriyle ilgili düşüncelerini aynen benimsemiş, kendisini bu alanlarda çalışmaya vermiş, İslam’a, hayata, ilme ve tarihe yeni bir açıdan bakmaya başlamıştır.
Abduh, Esedabadi’nin her söylediğine düşünmeden, adeta bir meczub derecesinde bağlandığı için onun Mısır’da kurmuş olduğu mason teşkilatına tereddütsüz üye olmuştur. Daha sonra İngilizlerin Esedabadi ile birlikte Mısır’da kurduğu “Kevkebü’ş-şark (Şark Yıldızı)” Mason Locası’na da yine aynı şekilde üye olmuştur. Abduh, fikrini Esedabadi’ye kiraladığı için onun Mısır’da kurduğu mason localarını benimsemiş, bu localarda özgürlük, eşitlik, adalet gibi kavramlarla örülmüş bir ihtilal söylemi, istibdada karşı çıkışla oluşturulan imaj, özellikle gençlerin kafasında birtakım çağrışımlara sebep oluyordu. O dönemde Siyonizmin gizli tutulması ve Osmanlı toprağı olan Filistin’de bir Yahudi devletinin kurulması fikrinin esas amaç olarak söylenmemesi, halktan bir kısmının bu localara ilgi duymasına sebep olmuştur. Esedabadi’nin gerek siyasi ikbal ve gerekse İngilizlerin verdiği görev icabı kurduğu bu teşkilata üye olanlar, gelecekteki siyasi ikballeri için burayı bir basamak olarak düşünmüşlerdir. Abduh da dâhil birçok kişi bu teşkilatı kullanarak çeşitli çevrelerde nüfuz sahibi olmayı hayal etmişlerse de daha sonra ümitleri boşa çıkmıştır. Mısır’daki mason teşkilatının İngiliz Siyonistleriyle ve başka ülkelerdeki şubelerle ilişkileri, makam ve rütbeler için beslenen hevesleri bir müddet sonra hayal kırıklığına çevirmiştir.

 Cemaleddin Esedabadi-Reşid Rıza ilişkisi hakkında nelere söyleyebilirsiniz?
Reşid Rıza, Mısır’da Urabi Paşa önderliğinde Osmanlı Devleti’ne karşı girişilen isyanın sebeplerini açıklarken şunları kaydetmiştir; “Cemaleddin Efgani, Mısır’ın sosyal ve siyasal uyanışının fikir babasıdır. Efgani, gerçek uygulamayı ancak Mısır’da yapmıştır.” Reşid Rıza, Mısır’ın uyanışı derken, Esedabadi ile adım adım İngiliz işgaline giren Mısır’ı hatırlamak istememiştir. Ayrıca Esedabadi ile Abduh arasındaki yazışmaları içeren gizli mektupları tespit ettiğini, mektuplarda Paris’te Urvetü’l-vuska Cemiyeti’nin kuruluşu, bunun gizli siyaseti ve gazetenin yayımlanmasının arkasındaki bilgilere ulaştığını söylemiştir. Reşid Rıza, gazetenin kapanmadan önceki dönemde çıkan yazılarda, Esedabadi’nin siyasi çalışmaları ile Abduh’un toplumun eğitim ile değişebileceği fikirlerinin çatıştığını görmüş ve Esedabadi’nin Abduh’u davanın önünde bir engel olarak görmeye başladığını kaydetmiştir.
Reşid Rıza’nın Şam’da Vehhabiler lehinde konuşması üzerine Dâhiliye Nezâreti’nden 1 Kasım 1908’de Huzur-ı Âli Hazret-i Sadaretpenâhi’ye gönderilen yazıda şöyle denilmiştir;
“Mısır’ın El Menâr gazetesi muharrirlerinden olub Şam’da bulunan Trablusşamlı Şeyh Reşid Rıza Efendi Cami‘-i Emeviye’de va‘iz iderken Vehhabi mezhebini imâ ider sûretde idâre-i kelâm eylemesi üzerine Şam’da mukim ûlemâdan Tunuslu Şeyh Salih Şerif Efendi’nin mumâileyhe mukâbil i‘ta-yı cevâb itmesi neticesi olarak beynel ûlemâ bir münâkaşa-ı lisâniye vuku‘bulmuş olduğına ve bu münâsebetle icrâ idilmiş olan nümâyişin tafsilâtına dâir Suriye vilâyet-i celilesince vârid olan telgrafnâmenin sureti berâ-yı ma‘lûmat leffen pişgâh-ı sâmi-i cenâb-ı fehimânelerine takdim kılındı olbâbda.” (DH.MKT.02653.00038.003.001).

 Cemaleddin Esedabadi’nin İttihat ve Terakki mensuplarıyla ilişkileri hakkında bilgi verebilir misiniz?
Cemaleddin Esedabadi, gerek Avrupa’da bulunduğu 1880-1890 yılları arasında ve gerekse 1892’de geldiği İstanbul’da padişaha muhalif olan İttihat ve Terakki Cemiyeti ve diğer muhalif gruplarla sıkça görüşmüştür. Esedabadi, bunların zihniyet teşekkülünde son derece etkili olmuştur. Bu zihniyetin içerisinde milliyetçi ve dini unsurlar birarada bulunmuş, ferdi hürriyet, kanun-ı esasi, ıslahat, meşrutiyet ve İslâmî hükümlerin yeniden yorumlanması ağırlık kazanmıştır. Jön Türk ve daha sonra İttihat ve Terakki Cemiyeti içerisinde kavmiyetçilik bilincinin gelişmesi ve bunun etkin bir şekilde işlenmesi oldukça önemli olmuş, bu hususta Esedabadi’nin etkisi Mehmet Emin Yurdakul’un üzerinde son derece keskin bir şekilde verilmiştir. Esedabadi, Mehmet Emin’in Türkçülük şuurunu işleyen şiirler yazmasını teşvik etmiştir. Ziya Gökalp’in iddiasına göre Mehmet Emin’e milliyetçiliği aşılayan kişi Esedabadi’dir. İstanbul’da padişah tarafından kendisine tahsis edilen evde Jön Türklerle sıkça görüşerek onların kavmiyetçiliğe dayanan milliyetçi hislerle hareket etmelerini, hareket esnasında biraz da dini motiflerin işlenmesini sağlamıştır.
Esedabadi’nin öğrencisi olduğunu söyleyen Şemseddin Günaltay, onunla ilgili olarak şunları söylemiştir;
“… İslâm ufuklarını kaplayan hurafe bulutlarını dağıtacak, hakiki dini, bütün şaşasıyla meydana çıkaracak nurlu dimağları İstanbul’da bulabileceğini zannediyordu… İstanbul’a geldi, fakat mateessüf umduğunu bulamadı. Aksine tahkire, tezyife, hatta tekfire maruz kaldı. Dinden habersiz kara cahiller, şeytanın Âdem’i tezyife kalkışması gibi, İslâm dünyasının bu büyük dâhisini tekfir etmek cesaretini gösterdiler… Hilafet merkezi bu halde olunca İslâm dünyası için kurtulmak ümidi beslemek muhal bir şeyi istemek demekti.”
Bu sözlerden de anlaşılacağı üzere Günaltay’ın maksadı, dini yaşantının ikame edilmesi değil, yalan da olsa dinden yana görünmektir. Bu dönemde halkın en büyük sıkıntısı dini vecibelerini yerine getirirken zulme maruz kalmasıdır. Müslüman Anadolu halkının dinini rahatça yaşaması, İngilizlerin Lozan’da cumhuriyet kadrolarına yüklediği vazifeye aykırı sayılmıştır. Günaltay, Müslüman halkın bunu fark etmemesi için geçmişe ve geçmişteki şeyhülislâmlara iftira atmaya, onları karalamaya, Esedabadi’yi ve Abduh’u övmeye başlamıştır.

Cemaleddin Esedabadi’nin din ve mezhepler ile alakalı düşüncelerinden ve Mısır’daki mason localarıyla ilişkisinden kısaca bahsedebilir misiniz?
Cemaleddin Esedabadi, mezhepler de dahil her şeyin bir sebep olduğunu iddia etmiştir. Mektuplarında ve diğer belgelerde geçtiği kadarıyla kendisi mezhepsizliği savunmuştur. Esedabadi üzerine araştırmalar yapmış olan Kedouri ve Keddie, Esedabadi’nin dini vecibeleri düzenli bir şekilde yerine getirmediğini ve bu konuda gevşek davrandığını, dini ise kendi siyasi çıkarları için kullandığını ittifakla söylemişlerdir. Din ile alakası olmadığı gibi, İslâm Birliği söylemini de siyaset için kullanmıştır. Ulema ve halkın kendi aleyhinde birşey söylememesi için birçok meşrutiyetçinin yaptığı gibi, kendi akidesini İslâm ile sarmalayıp gizlemiştir. Dönemin ulemasından Şeyh Hadi Necmabadi’ye yaptığı nasihatte, batının özgürlük yöntemini, ayetlerden yola çıkarak halka telkin etmesini söylemiştir.
Hamid Algar, Esedabadi’nin din ile alakasını şu şekilde açıklamıştır; “Esedabadi’nin İslâm ile alakası, onun siyasi ve içtimai yöndeki düşüncesi ile ilgili idi. İslâm’ın muhtevasının bunlardan ayrı olmadığını hayal ediyordu. Melkum Han gibi dini, bir içtimai tarz, gelenek ve esas olarak görüyordu. Onu da tamamıyla beşeri kök ve temelden sayıyordu.”
Esedabadi, sadece Mısır’da mason locası kurup buraya üye kaydetmemiş, birden fazla locaya da üye olmuştur. Bu hususta çalışma yapmış olan Malatyalı Muhammed Reşad şunları kaydetmiştir; “Efgani’nin intisab ettiği locaların kat’i adedi meçhul, Fransız Grand Orient ve İngiliz Star of The East locaları haricinde Nil, Kahire, Yunan, İtalyan Luce d’Oriente, Nilo, Mazzini ve Paris’teki mahalli localara intisabı sabittir. Mısır’daki Fransız Grand Orient locasına reis olduğu ve diğer bazı mason localarına müracaat evrakı, el yazılarıyla neşrolundu.”
Cemaleddin Esedabadi, 1876’da Mısır’daki Şark Yıldızı Mason Locası’nı kurmuştur. İsmail Rain, bununla ilgili olarak şunları yazmıştır; “Seyyid Cemaleddin Esedabadi İran’ın ilk masonlarındandır. Dokuzuncu mason olarak locaya kaydolmuştur. Melkum Han da bu locanın üyesi idi.” Hasan Takizade, 1882’de Kaveh Dergisi’ne yazdığı yazıda bunu teyit etmiştir. Esedabadi’nin evinde kaldığı Hacı Eminüddarb’ın torunu Ali Asgar Mohdevi, İrec Afşar’ın yardımıyla dedesinin evinde toprağa gömülü bir sandık dolusu mektup ve yazışmaları çıkartıp neşretmiştir. Bu neşriyattan sonra İsmail Rain, Mahmud Ketirayi ve Veliyullah Yusufi, Esedabadi’nin masonluğunu ifşa etmeye başlamışlardır. Bu yazışmalarda, Esedabadi’nin 1875’te mason teşkilatı ile irtibata geçtiği ve yardım aldığı görülmüştür.
Cemaleddin Esedabadi’nin Mısır’da 300 kişilik İskoç Mason Locası’na, Kahire-Mısır 7. 1878/5878 kaydı ile üye olarak girdiğini, 1882’de Kaveh Dergisi’ne yazdığı makalede söyleyen Takizade, bu meseleyi ilk gündeme getiren kişi olmuştur. Takizade, dergiye yazdığı bir makalede şunları söylemiştir; “Esedabadi’nin Mısır’da Farmason mahfiline girdiği duyuldu ve orada İngilizler aleyhine konuştu. Avrupa’da neşrolunan gazetelerin bazılarında onun Farmason locasının banisi olduğu ve 300 üyesinin olduğu yazıldı.” Ali Asgar Mohdevi ve İrec Afşar, Tehran Üniversitesi’nin 1924’te Esedabadi’nin yazışmalarını havi neşrettiği, “Mecmua-yı İsnad ve Medarik Çapneşode Derbare-i Seyyid Cemaleddin Meşhur Be Afgani” isimli eserde, Esedabadi’nin mason olduğunu senetleriyle ortaya koymuşlardır. Mohdevi’nin kullandığı kaynaklar önemli olup Esedabadi’nin Paris Locası’na üye olmak için de 1884’te Langggassege’ye yazdığı mektupta ricada bulunduğu görülmektedir. Fransızca olan mektupta, locanın ismi İngilizce olarak yazılmıştır.

Efendim bize vakit ayırdığınız için teşekkür ederiz.

Dikkat spoiler içerir.

Son yıllarda tarihi hadiseleri konu edinerek çekilen dizi ve filmler insanlarda çok alaka uyandırdı. Bu projeler kimi zaman çok tartışmalara ve yanlış anlaşılmalara yol açtı. Ben de 23 Kasım 2018 günü vizyona giren "Deliler: Fatih'in Fermanı" isimli filmi seyretmeye gittim.

Film Fatih Sultan Mehmed Han döneminde Eflak Voyvodası III. Vlad ile yapılan mücadeleyi konu ediniyor. III. Vlad Kazıklı Voyvoda yahut Drakula ismiyle meşhurdur. Hem Türk kaynaklarında hem de Batılı kaynaklarda yaptığı zulümlerle tanınır. II. Murad Han devrinde Eflak'ın alınması esnasında 12 yaşında Osmanlı'ya getirildi ve Osmanlı topraklarında kardeşi Radul ile birlikte tahsil gördü.

Vlad Tepeş ve kardeşi Radul, II. Murad Han'ın sarayında Şehzade Mehmed(Fatih) ile birlikte Molla Gürani'den ders almışlardı. Rehinelerin eğitimi daha çok İslam akaidini, nazari ve uygulamalı matematiği ve mantık bilgilerini ihtiva ediyordu. [1]

Asıl konumuza geldiğimizde ise Fatih Sultan Mehmed Han 1461 yılında Trabzon seferine çıktığında Eflak Voyvodası III. Vlad bunu fırsat bilerek tâbi olduğu Osmanlı Devleti'ne baş kaldırdı. Tuna Nehri'ni geçerek Bulgaristan'da halka zulmetti. Osmanlı Devleti'ne vermesi gereken vergilerini ödememeye ve ahaliye zulmetmeye başladı. İşkence ettiği insanları kazığa oturttuğu için ismi "Kazıklı Voyvoda" olarak tarihe geçti.

Eline Türk esirleri geçince, ayaklarındaki derinin yüzülmesini, meydana çıkan kırmızı etlerin tuz ile ovuşturulmasını sonra da elem ve azabın artması için keçilere yalattırılmasını emrederdi. Bir gün memleketin bütün dilencilerini büyük bir ziyafete çağırarak, iyice doyurduktan sonra sofra masasını ateşlettirip hepsini yakmıştı. Bir defa da birtakım zavallı kadınların memelerini kestirerek onların yerine çocuklarının başlarını yapıştırmıştı. Bazı çocukları ise validelerinin ateşte kızartılmış etlerini yemeye mecbur etmişti. [2]

III. Vlad'a Macarlar tarafından "Dracul" yani şeytan, kendi halkı Ulahlar tarafından da "Tepeş" yani cellat denilmesi yaptığı zulümlerin bir neticesidir.

Film Senaryosu'na Gelince..

Filmin konusu başta belirttiğimiz gibi Eflak Voyvodası III. Vlad ile Fatih Sultan Mehmed arasında geçiyor. III. Vlad'a giden Osmanlı elçisi kafasına çivi çakılarak katledilince Sultan Mehmed, zulmün sonlandırılması için Baba Sultan'a emir verir. Baba Sultan'da Deliler birliğinin içinden 7 kişiyi Targovişte'ye gönderir. Targovişte, bugün Romanya'nın doğusunda bulunan bir şehirdir. Deliler, harekete geçmiş Vlad'ı öldürmeye doğru gelirken Vlad ise boş durmaz. Simyacısına fareler üzerinde deney yaptırararak veba hastalığını yaymayı hedefler. Böylece Fatih Sultan Mehmed'i yeneceğini düşünür. Deliler yolda iken Vlad'ın çetesinin bastığı bir köye rastlar. Köyün demircisi, çeteye karşı koymak isterken ölmüştür. Kızı da çetenin arasında kalmıştır. Tam bu sırada köye gelen deliler, demircinin kızı Alaca'yı kurtarır. Kız, hristiyandır. Bu hadiselerden sonra yolculuk Vlad'ın memleketine doğrudur çünkü kesilecek bir hesap vardır.

Senaryo Üzerine 

Deliler denilen Osmanlı askeri birlikleri filmde başrol alıyorlar. Öyle bir senaryo ki, deliler sanki ordudan bağımsız gibidir. Eflak'a doğru giden deliler birliği, filmde gerçeklere dayalı olarak yansıtmaya çalışılmış lakin tam manasıyla doğru bir şekilde yansıtıldığı söylenemez. Deliler, savaşta ölümü göze alıp düşmana ilk saldıran birliktir. Oldukça yiğitlerdir. Çeşitli hayvan derilerinden yapılan elbiseler giyerler. Hatta kanat bile takarlar. Saçlarını, sakallarını uzatırlar. Düşman üzerine hücum ettiklerinde düşmanlar aslanlar, kaplanlar saldırıya geçti hissine kapılırlar. Bu açılardan başarılı olmuş lakin yanlışlıklara da örnek verebiliriz.

Mesela bir askerin kafasında arabî harflerle yazılmış bir dövme var. Bu nasıl olur? İslamiyet'e sımsıkı bağlı bulunan Osmanlı askerinin kafasında yapılması haram olan bir şeyle düşmana karşı savaşması düşünülebilir mi? Hele de ilk dönem Yeniçeri Ocağında buna izin verilir mi? Ayrıca delilerden birinin müzik aleti çalarak garip garip sesler çıkartması, bazı saçma sapan hareketler, sahneler Osmanlı askerini tanıtmakta çok tuhaf olmuştur. Heteredoks bir tarih anlayışının yansımaları...

Fatih nerede?

Filmin adı Fatih olmasına rağmen Fatih Sultan Mehmed Han filmde neredeyse yok. Hiç yer verilmemiş. Kısa bir sahnede gösteriliyor. En azından filmin sonunda malum sahnede ortaya çıkabilirdi. Sultan Mehmed'e filmin sonunda yer verselerdi filmin doruk noktası olurdu lakin bu fırsatı ellerinden kaçırmışlar. Ya da bütçeleri yetmemiş.

Tarihe baktığımızda, Fatih Sultan Mehmed 1462 baharında harekete geçti. Filibe'de yapılan yoklamada askerinin miktarı yüz elli bini bulmuştu. Mahmud Paşa, asıl ordudan evvel Tuna'yı geçip Eflak'a girdi. Padişah ise yirmi beş kadırga ve yüz elli nakliye gemisiyle deniz yoluyla Karadeniz'den Tuna'ya girdi ve Vidin'e kadar ilerledi. [3]

Buna rağmen Fatih Sultan Mehmed'in sadece filmin başında kısa bir sahnede gösterilmesi, filmin sonunda da savaş meydanında ordunun başında olmaması büyük bir hayal kırıklığıdır. Yalnız Deliler adlı bir kurgu hikaye olsaydı bunu bu kadar sorgulamazdık. Ama ismi Fatih olan bir filmde neredeyse padişaha hiç yer verilmemiş. 

Fatih Sultan Mehmed Han'ın Vlad'ı öldürmesi için ferman verdiği "Baba Sultan" diye anılan şahısın, büyücü gibi gözükmesi, davranışları vs. yükselme dönemi Osmanlı'nın Rumeli Erenlerinin profiline uymayan bir tasvir. Tarihteki meşhur Baba Sultan, Orhan Gazi döneminde Geyikli Baba ismiyle de anılan bir Allah dostudur.

Yine tarihe bakarsak; Osmanlı kuvvetleri Eflak'ı vurmaya başladığında, voyvoda büyük kayıplar verdi ve Macaristan'a sığındı. Ancak Macar Kralı Matyas, Osmanlılar ile arasını bozmamak için onu hapsetti. Halbuki voyvoda, Osmanlı kuvvetleri geri döndüğünde tahtına tekrar kavuşacağını ümit etmekteydi. III. Vlad hapis edildikten sonra kardeşi Radul, Fatih Sultan Mehmed tarafından Eflak Prensliğine getirildi ve vefat edene kadar Osmanlı'ya bağlı şekilde ülkesini yönetti.

Filmin sonunda ise III. Vlad, Eflak seferinin sonunda deliler birliğinin bir askeri tarafından öldürülüyor. Halbuki III. Vlad, Eflak seferinin sonunda anlattığımız gibi Macaristan'da hapis ediliyor daha sonra 1476 yılında Eflak'a kaçıp tahtını ele geçirmeyi başarıyor yalnız Osmanlı birlikleri tarafından öldürülüyor. Filmin sonunda öldürülmesi değil kaçması tarihi gerçeklere uygun olurdu. Hatta sonraki filmler için de güzel, ucu açıkta bırakılan bir kurguya dönüşürdü.

Filmde delilerin Vlad'ın çetesi tarafından yağma edilen bir köye yetişmesi ve orada çete arasında kalan Hristiyan bir kadını kurtarması sonrasında Hristiyan kadının ölen babasına Deliler tarafından şehid denilmesi de akılları karıştırmaktadır. Bu büyük bir hatadır. Kadın Hristiyan ise babası da muhtemelen öyledir. Böylece bir Hristiyana şehid denilmiştir.

Filmde Eflak'da delileri bekleyen "Eren" isminde bir çocuk, en sonunda onların gelişini görmesi, onlara hayran olması ve deliler ile ayrılırken "İyi ki varsın Eren" denilmesi Trabzon'da şehid düşen Eren Bülbül'e dair hoş bir gönderme olmuştur. Tabii bu benim yakıştırmam. Osmanlı'nın Rumeli erenlerine de bir gönderme olabilir. Zaten aramızda 'Erenler' olmasa bu cemiyet nasıl kurtuluşa erer!

Hülasa

Netice olarak film roman tarzında bir prodüksiyondur. Tamamıyla gerçekler yansıtılamamış, birtakım yanlış bilgilendirmeler mevcuttur. Deliler de gerçekte olduğunun aksine mübalağalı bir şekilde gösterilmişler. İstisnalar kaideyi bozmaz, doğru bilgi veren sahneler de vardı elbette. Film senaryosu çok hızlı şekilde gelişmiş. Öyle ki senaryoyu çok sıkıştırmışlar. Daha hoş detaylar olabilirdi. "Bu ahlak ve hoşgörü medeniyetini nasıl bir senaryoya yüklesek, Osmanlılar savaş meydanında nasıl hareket eder?" sualinin üstüne düşülebilirdi.

Bir de Eflak seferini doğruca araştırmış olmalılardı. Filmi yaparken hiç doğru bilgi vermeyi gaye edinmişler mi acaba? Dikkatimizi çeken noktalardan anlaşılacağı üzere filmin senaryosu, tarihi bilgilere pek vakıf olmayan kişiler tarafından yazılmış gibi. Bu sebeple başarılı bulmuyorum.

Hele ki Osmanlı iklimi ve ruhunu asla yansıtamamış bir film olarak görüyorum. Böyle prodüksiyonlarda amaç tarih şuurunu tazelemek, ecdad ile aramızdaki bağları kuvvetlendirmek olmalı lakin ben hakiki manada bu sevginin aşılandığını göremedim. Böylece bir hayal kırıklığı daha yaşıyoruz...

Dipnotlar:

1. Kayı II - Cihan Devleti, Prof. Dr. Ahmet Şimşirgil, Timaş Yayınları, s. 205
2. Kayı II - Cihan Devleti, Prof. Dr. Ahmet Şimşirgil, Timaş Yayınları, s. 206
3. Kayı II - Cihan Devleti, Prof. Dr. Ahmet Şimşirgil, Timaş Yayınları, s. 207

"...Gerçek “Türk Efendisi” her yönüyle güvenilecek tam bir insan, sürdürmek zorunda oldukları fakir hayat dikkate alınırsa, çok değer kazanan güçlü kişilikleri, cana yakın tavırları ile ağırbaşlıydılar." - Dorina L. Neave

Not:

Sultan II. Abdülhamid dönemi Türkiye’sinde, yaklaşık 26 yılını İstanbul’da geçirmiş olan, İngiliz büyükelçisinin kızı Dorina L. Neave’in kaleme aldığı hatıralar vaktiyle Tercüman Yayınları arasında neşredilmişti. "Eski İstanbul'da Hayat" adıyla basılan eser daha sonra başka bir tercümeyle Dergah yayınları tarafından da neşredildi. "Sultan Abdülhamid Devrinde İstanbul'da Gördüklerim" isimli kitapta bir Batılı genç kızın gözünden o devre bakmanızı sağlıyor.

Burada yetiştiği İngiliz yaşantısı ve gençlik heveslerinin tesiriyle Sultan Abdülhamid hakkında çok kötü bir tablo çizdiğini görüyoruz. Her ne kadar İstanbul'da doğmuş olsa da konsoloslukta dışarıya kapalı, İngiliz mürebbiyeler ve ebeveynler tarafından yetiştirildiğini unutmamak gerekiyor. Tabi hem Türk-İslam devlet kültürüne yabancı oluşu hem de yapılan propagandaların tesiriyle Sultan Hamid'i hoş görmesi beklenemez.

Ancak zekası ve dikkatli gözleriyle Osmanlı cemiyet hayatı hakkında çok güzel tespitlerde bulunduğu görülüyor. Ayrıca yorumsuz şekilde gördüklerini nakletmesi de tarihe ışık tutmaktadır. Hatıralarını inceleyerek bir yazı hazırlayan @tarihmedeniyet yazarı #mürekkeb kardeşimizin yazısını iktibas etmek yerinde olacaktır. Sözü daha fazla uzatmadan Dorina Neave'in İstanbul cemiyet hayatına dair seçilmiş bazı tespitleriyle sizleri başbaşa bırakıyoruz:

Hatıra

İster hatıra, ister günlük, ister anı; adına ne dersek diyelim, satırlara aktarılan yaşanmışlıklar her zaman insanoğlunun ilgisini çekmiştir. Çünkü o kağıtlarda mevcut olanlar, yalnızca kurumuş mürekkepten ibaret değildir. Oralarda nice sevinçler, nice hüzünler, nice arayışlar ve nice beklentiler yer almaktadır. Bunun gibi; hatıra okumak, yazarın hayal dünyasına girmek ve sadırdan satıra aksedenleri seyretmektir. Ayrıca yazanın da bunların bir zaman okunabileceği ihtimalini düşünmesi, hiç şüphesiz ona da ayrı bir heyecan verir. Nitekim son dönemde yayınlanan Ahmet Hamdi Tanpınar’ın hatıralarında –her ne kadar okuyucularında bir hayal kırıklığı yaşatsa da-  yer alan şu tespit, satırların sahibinin ruh halini dillendirir: “Bu defteri seviyorum. Benden sonra okunacağını düşünüyorum. Hoşuma gidiyor…”

Neave, her ne kadar İstanbul’da doğmuş ise de, en nihayetinde dönemin şartları göz önünde bulundurulduğunda onun İngiliz ahlakı ile yetiştiği bir vâkıadır. Bunun yanında hatıralarını İngilizce yazmış olmasına rağmen, yaşadığı çevre dolayısı ile Türkçe’yi de bilmekte ve rahat bir şekilde konuşabilmektedir.

Kadınlarda selamlaşma ve ikram

Türk ailelerinden çok sayıda arkadaşı olmuştur ve hatta bir arkadaşının düğününe bile katılmıştır. Davet edildiği her vakitte, Türk kadınlarının evlerine gitmiş ve bazen yaşadıklarını da hatıralarına eklemiştir.

Bir Türk hanımı, misafirlerini çok kibar bir şekilde karşılardı. Her misafir kapıda “Buyrun”larla karşılanır, ev sahibesi eliyle yere, dudaklarına ve alnına dokunarak selam verirdi. El sıkmak, yabancıları karşılamak dışında benimsenmemişti. Misafir oturunca, konuşma başlamadan önce bir kez daha selamlaşırdık.

Türk kadınlarında dikkat ettiği bir hususiyet ise onların elleriydi. Yazara göre manikür sahasında Türk kadınlarından daha ileri bir millet yoktu. Onların ellerine olan hayranlığına yine hatıralarında yer verir:

"Türk kadınlarınınkiler kadar güzel ve manikürlü elleri başka hiçbir yerde görmedim. Bu sanatta gerçek bir başarıya ulaşmışlardı. Tüm manikürlerini, kendileri yapıyorlardı. Yalnız halk tabakasından kadınlar, bizim ülkemizin yüksek tabakasından kadınların, son yıllarda moda olan kırmızı tırnaklarıyla, Şarklıları dehşete düşürmeleri gibi, kiremit rengi kına ile tırnaklarını boyamaktaydılar."

Türk Efendisi

Türk erkeklerini de tasvir ederken şunları söyler:"Türk dostlarım arasında çok hoş ve zeki birçok arkadaşımız vardı. Türkleri yakından tanımak zevkine varan herkes gibi, ben de onlara karşı engin bir sevgi beslerdim. Gerçek “Türk Efendisi” her yönüyle güvenilecek tam bir insan, sürdürmek zorunda oldukları fakir hayat dikkate alınırsa, çok değer kazanan güçlü kişilikleri, cana yakın tavırları ile ağırbaşlıydılar."

Yukarıda da belirttiğimiz üzere Dorina L. Neave, bir arkadaşının düğününe davet edilmiştir. Bu tip düğünlerde her ne kadar yabancı bir kişi olması hoş karşılanmasa da söz konusu durum yazar tarafından belirtildikten sonra, ilerleyen dakikalarda konuklar tarafından bu çekingenliğin aralarında geçen kadınsı bir irtibat ile yakınlığa dönüştüğü fark edilir. Bu sefer yazımızı, Dorina Neave’in davet olunduğu düğündeki edindiği izlenimler ile sonlandıralım:

Türk düğünlerine katılmak için, büyük bir arzum vardı. Bu yüzden yakın kız arkadaşlarımdan biri, beni özel misafiri olarak düğününe davet edince, çok sevinmiştim. Umumiyetle üç gün süren eğlenceler boyunca gelinin evi, halka açıldığı halde, bu düğünlere katılmak kolay değildir. Seyirciliği hiç de iyi karşılanmayan Avrupalı’ya düğünlerde duracak yer bile ayrılmazdı. Ama hususiyetle gelin ile damadı uzun yıllar tanımış olmam ve yakın arkadaşları bulunmamdan ötürü, düğünlerinde yadırganmadım. İkisi de birbirlerini çocukluktan beri tanıyorlardı. Bu sebeple bütün âdetlere uyulduğu halde, yine de olağan bir Türk düğününden farklı bir merasime şahit oluyorduk.

Düğün günü saat dokuzda evlerine gittiğimde, gelinin evi, arkadaşları ve akrabalarıyla çoktan tıklım tıklım doluydu. Binbir güçlükle, kapısı ürkütücü görünüşlü bir haremağası tarafından korunan hareme girdim ve oradan gelin için ayrılmış kadınların bulunduğu salona geçtim. Birkaç arkadaşımın da yanıma gelmesiyle, kendimi daha rahat hissettim. Tanımadığım bazı hanımlar elbiselerimizin kumaşlarını elleyip, fiyat tahmini yapmaktan büyük zevk duyuyor olmalıydılar. Onların bu merakını, aynı merakla karşılamamızdan cesaret alarak, saçımın boyalı olup olmadığını, bir kız arkadaşımın allık kullanıp kullanmadığımı anlamak maksadıyla her tarafımızı yoklarlarken, biz gülümseyerek onları bekliyorduk. Öğrenmek istedikleri hususu, saçımın boyasız olduğunu ve kız arkadaşımın allık kullanmadığını açıklığa kavuşturunca, memnun olup “Maşallah” mırıltılarıyla beğendiklerini belirttiler ve daha dostça davranmaya başladılar.

O esnada kalabalık birdenbire dalgalanmaya başladı. Herkes kalabalığın arasında geçmeye çalışan damadı görebilecekleri ön salona doğru koşuştu. Bazı kadınlar aralarında başı açık olduklarından, mendilleriyle başlarını örttüler. Annelerinin önünde birkaç dakika beraber kalacakları için, kapı açılıp da damat içeri girerken biz de sevimli gelini gördük. Sonra damat gelini dışarı çıkardı. Eşikte dururlarken, yeşil süvari üniforması giymiş yakışıklı genç adamla, yanı başındaki taze güzelliği içinde, misafirlere gülümseyen gelinin büyüleyici tablosunu, imrenerek seyrediyorduk…"

Dışlanmış Sosyalist

Meşhur Devlet Ana kitabıyla her kesimden insanın okuduğu Kemal Tahir, o zamana kadar sosyalist çevrelerce alkışlanırken bir anda dışlanmıştı. Nazım Hikmet'in en yakın arkadaşıydı. Beraber tutuklanmışlar, hapishane hayatı Nazım'la başlamış ve onunla paralel geçmişti. Diğer arkadaş çevresi de Sabahattin Selek, Aziz Nesin, Hikmet Kıvılcımlı, Tahir Alangu, Orhan Apaydın gibi isimlerden oluşuyordu. Ancak Devlet Ana'yı yazmakla faşist ilan edilecektir.

Başka eserleriyle de devrindeki Türk soluna yaranamamıştı. Ancak sonraki nesillere ilham kaynağı olmuştu. Kendine has bir ideolojisi vardı. Aslında Sabahattin Ali gibi 40'larda yetişen pek çok sosyalist yazar-çizer böyledir. Hepsi tek partinin aksaklıklarını görmüş, sıkıntısını çekmiş gençlerdi. Dinî şuuru olan bir aile veya sosyal çevreden mahrumdular. Resmî ideolojinin gölgesinde yetiştiler. Dolayısıyla alternatif gördükleri sosyalizmin kucağına bir nevi itildiler.

Kemal Tahir'in eserleri hakkında bütün araştırmacılar; düşünce merkezinde Batı ve Rusya ekseninde sosyalist-komünist bir bakışın olmadığını söyler. Evet, bu kaynaklardan bolca beslenmiştir ancak aksine buralardan gelen kalıp fikirlere muhaliftir. Anadolucu'dur ve şark medeniyetinin/insanının kendine has dünyasını esas alarak, eserlerinin merkezine yerleştirir.

Kemal Tahir’e göre "Batı kalıpları bizim yerli meselelerimizi çözemez." Yine o der ki, "Batılı insanla doğulu insanın dış benzerlikten başka hiçbir benzerliği yoktur, birisi kuşsa birisi balıktır."

Osmanlı Emperyalist mi?

Kemal Tahir'i masasının üstünde daima Ahmed Cevdet Paşa'nın Tarih-i Cevdet'inden bir cild bulunur. Kitaplarında bu eserden çokça istifade ettiği görülmektedir. Yol Ayrımı romanında hem kitabı hem de Osmanlı hakkındaki fikirlerini şöyle bir diyalogla geçirir:

“Neydi okuduğunuz?”
“Cevdet Paşa Tarihi...”
“Hangi konu?”
“Ferruh Ali Paşa olayı...”
“Hatırlayamadım.”
“Bir fukara derviş vezirdir. Çerkezistan’ı zapta gider .”
“İlginç yönü neresi?”
“Şu bizim zavallı Osmanlı İmparatorluğu’na sözünü bilmezler, gâvurdan alıp, ‘Emperyalist’ derler ya... Bakalım bizim emperyalizmimiz ne biçim şeymiş, diye bir daha okuyorum! Niyet, Çerkezistan’ı imparatorluğa katmak... Devletten alıp götürdükleriyle beraber bütün kişisel mallarını da dağıtmış bizim emperyalist Ferruh Paşa! Sonunda yırtık bir entari, bir yağlı külahla bir eski hasır üstünde can vermiş. O gün bu gündür mezarına bez-çaput bağlarmış Çerkesler , ‘Bu Osmanlı gerçek evliya!’ diyerek... Portekizlilerin, Hollandalıların, İngilizlerin derilerine kadar soydukları Hindistan’a da gitmiş Osmanlılar Kristof Kolomb çağında...”
“Ne olmuş? Ferruh Ali Paşa’ya mı dönmüşler?”
“Hayır! Ellişer kişilik gruplar halinde göndermiş bunları emperyalist, yağmacı(!) Osmanlı İmparatorluğu... Bunlar Hintlilere kale yapmasını, top dökmesini, tüfekçi ustalığı, yaya ve atlı savaş bilgileri öğretmişler. Bunlardan geri dönen, Seydi Ali Reis ile bir avuç arkadaşı... Hem de yayan yapıldak, yarı çıplak... Ötekiler , ‘Gâvurla savaşmak ödevdir ,’ diye yerleşip bire kadar kırılmışlar . Ferruh Ali Paşa, canlarını da üste caba veren bu ‘emperyalist talancılardan’ bir yırtık entari, bir keçe külah, bir yırtık hasır değerince zengin ölmüş... Çünkü berikiler düpedüz şallak mallak ölüp gömülmüşler!”
“Nereden çıkıyor öyleyse, bu emperyalist ya da yağmacı şöhretimiz?”
“Devekuşuna çevirmişler bizi yavrum! Aslında biz de, yani biz aydınlar da, bu çevirmeye bedava gönüllü katılmışız! ‘Uç!’ demişler , ‘Deveyim,’ demiş, ‘Yük taşı,’ demişler , ‘Kuşum,’ demiş ya... Bizim Osmanlıya bir dönüp ‘emperyalist, talancı,’ diyoruz, bir dönüyoruz ‘Yarı sömürge’ diyoruz!”

Neticede Kemal Tahir ideolojisi sosyalisttir. O Gazi Mustafa Kemal'i ayrı bir yere koymuştu. Rejimi ise kah övmüş kah yermişti. Bunların yanında o, usta bir kalemdir ve kendine has bir sosyalizm yorumu geliştirmiştir. Yeri geldiğinde de Cumhuriyet rejimini ustaca eleştirmiş ve Osmanlı'yı kendi anladığı kadarıyla cesurca övmüştür. İdeolojisine dair daha fazla tafsilat için dipnota bakınız.(1)

"Esir Şehir'in Yol Ayrımı'ndan"

Kemal Tahir'in en meşhur eserleri arasında "Esir Şehir Üçlemesi" yer alır. Birinci kitap "Esir Şehrin İnsanları" ve ikincisi "Esir Şehrin Mahpusu"; I.Cihan Harbi ve Cumhuriyet'in kuruluş dönemlerinde işgal altındaki İstanbul hayatını işlemiştir. Bu iki kitap çok takdirle karşılanmış ve tavsiye edilen eserleri arasındadır.

Ancak üçlemenin son kitabı "Yol Ayrımı",  Cumhuriyet'in kuruluşu sonrasında Serbest Fırka'nın kurulma denemelerini konu alır. Bu romanı ilk iki kitaptan 20 sene sonra yazılmıştır. Onlardaki anlatılanların adeta muhasebesi yapılmıştır. Cumhuriyet'in kurulmasıyla her şeyin daha iyiye gitmediği anlatılır. Demokrasiye geçiş denemelerinde, tek partinin nasıl bir düzen kurduğunu resmeder.(2)

Şimdi Yol Ayrımı kitabından ufak bir iktibas. Osmanlı'dan ve Milli Mücadele'den kalan mirasın vaziyetini şöyle tasvir ediyor bir yerde:

"İstanbul Bedesteni'nde, çok uzun zamandan beri, ele geçen her şey, gelişi güzel içine atılmış bir mahzenin karışıklığı, loş görüntüsü, küflü rutubeti vardı. Tepe camlarından vuran ışık çizgileri hiç bir şeyi aydınlatmıyor, tersine, eşyaları birbirine karıştırarak birbirinden ayırt edilmez hale getiriyordu. Dükkânların özelliği gibi, dükkâncıların tipleri, kılıkları, oturuşları, hatta konuştukları dil bile sanki çok eski zamanlardan kalmıştı.

Dükkânların önlerinde gelişi güzel çıkarılmış öteberi birbirine karışarak, aralıkları büsbütün daraltıyor, burasına, eskici torbalarından hiç bir ayrım yapmadan üst üste boşaltılmış bitpazarı derbederliği veriyordu.

Dikkat edilirse, birkaç belli başlı kalemden başka, hiç bir mal, halılar, eski gümüş takımlar, birkaç antika parça, bazı büyük hattatların eserleri sayılmazsa, burada, hiç bir şey, artık gerçekten değerli, daha doğrusu pahalı değildi. Cumhuriyetle beraber toplumun hayatından tekmeyle kovulmuş Osmanlılığın ufak tefeği, süsü, işe yararlıklarıyla beraber, bütün değiş tokuş değerini, bütün tarihsel değerlerini, bütün sanat değerlerini kesinlikle yitirmiş, hepsi burada, hiç acımadan çürümeye bırakılmıştı.

Bunların en acıklısı, nişanlar, silâhlar, ille de büyütülmüş fotoğraflardı. Nişanlar, eski tahta kutularda, örgüleri çözülmüş sepetlerde, karmakarışık duruyordu. Kurdeleleri çürümüş, madenleri küflenip paslanmıştı. Silahlar artık atılmaz, çekilemez olduklarından yamrı yumru, çarpık çurpuk demir parçaları halindeydiler. Evlerde asılacak çivileri bile kalmamış oldukları için, bütün savaşçı onurlarını bir daha ele geçirmemek üzere yitirerek buraya sürüklenmişlerdi.

Ölümden sonra bile bir gölge olarak bile geleceğe kalmak umutları nasıl biter, kesinlikle unutulmak, Bu da kim? Ne işi var bizde? sorularıyla süprüntüye atılıvermek ne korkunç bir kaderdir, bunu bedestene düşen fotoğraflarda görmek mümkündü. Hepsi de olduklarından daha güzel, daha güçlü, daha anlamlı görünmek için özenilerek çektirilmiş, çoğu camlı çerçevelere konulmuştu. Kılıçlarına dayanmış, göğüsleri silme nişanlarla dolu Osmanlı paşaları, sakoları, yukarıdan aşağı sırma işlemeli sivil rütbeliler, çeşitli okul üniformalarıyla çocuklar, delikanlılar… Yaşmaklı, çarşaflı hanımefendiler… İlle de, çoğu Müslümandan daha sağlam Osmanlı oldukları halde, çoluk çocuğuyla beraber gaddarca öldürülmüş, göğüslerindeki sadakat, şefkat, liyakat madalyalarıyla gururlu Ermeni memurlar, esnaf, sanatçılar, bunların kızları, karıları… Palabıyık Rum beyzadeleri, tombul kokonalar, çapkın kokoniçalar…

Hiç bir yere gönderilmeden dükkân raflarında moda olmaktan çıkarak eskimiş kartpostallar… Kimlikleri yaşamamışçasına geçip gitmiş, her çeşit vizite kartları, antetli mektup kâğıtları, zarfları... Fenerbahçe'yi, Kâğıthane'yi, Bostancı kadınlar deniz hamamını, Göksu sandallarını, zeybekleri gösterir yağlıboya tablolar… Atlı arslan avının, Arap'ın intikamının, Romeo Jülyet'in, Karadağ Kraliçesi Drafa'nın, Dömeke Meydan Savaşında şehit Abdülkerim Paşa'nın taş basmaları… Çoğu, sarı yaldızlı çerçeveleri bahasına müşteri bekliyorlar, alıcı olmayan, merakları bir an yanıp hemen sönerek ellerini kirlettikleri için kendilerine kızan aylaklarca tartaklanıp duruyorlardı.

Çoğu taşlarını yitirmiş tunç, bakır, hatta gümüş yüzük halkaları, halkalarından ayrılmış her renkten, her çeşitten yüzük taşları… Taşlara, madenlere kazılmış mühürler… Tekke kılıkları avadanlıklarından kemer tokaları, kancalar, marpuçlarından, çubuklarından ayrı düşmüş kehribar ağızlıklar, yığın yığın, renk renk tespih taneleri… Muhafazaları hurdaya verilip eritilmiş saatlerle içi boş saat muhafazaları… Ne oldukları ilk bakışta anlaşılamayan, dikiş makinalarının antika sayılabilecek ilk modelleri, ilk dökme ütüler, saç kıvırma, mangal karıştırma maşaları… Hiç özürsüz oldukları halde mutlaka bir sakatlıkları varmış gibi, insana güvensizlik veren Saksonya biblolar, bakara takımlar, kristal vazolar… Ondokuzuncu yüzyılın Paris, Viyana, Berlin zevkine göre dökülmüş çeşitli heykelcikler… Daha beteri, eski Yunan mitolojisinden tanrıça kopyaları… Renk renk, biçim biçim, kimi iyi işlenmiş mücevher kadar cici, kimi akıl almaz derecede zevksiz gaz lâmbaları, dört köşe kutular, yuvarlak kaplar, cigaralıklar, şekerlikler…

Tanzimat'tan bu yana İstanbul'un birkaç semtinde, İzmir'in birkaç mahallesinde, Beyrut'ta, Selânik'te batılılaşmayı bunları kabul etmek, batılılaşmasız da yaşanmaz sanılarak alık Osmanlılar'ın bonmarşelerden, pazardölevanlardan, bin bir çeşitlerden kapışarak kendi ya da birbirlerinin evlerine koşturdukları maskaralıklar… Tamamıyla başka bir toplum içinde yapılmış olduklarından, Osmanlılarda ancak köpekleşmeyi, ruh rezilliğini ispatlayan hediyelikler, yadigârlar, gerçek Osmanlı hanımlarına, el sürmekle değil, göz değdirmekle iğrenme veren yüzde yüz pislikler… Sanata hiç uğrayamamış olmanın çirkinliğini yüklenmiş şeyler… Batı uygarlığının, alık batılılar da düşünülerek piyasaya sürülmüş küçük dolandırıcılık avadanlıkları… Bir deli çıkar, çeker alır! Çarşıdır bu, hiç belli mi olur? gerçeğine dayanarak çöpe atılması her gün bir kere daha geciktirilen süprüntüler…

İstanbul’un sürekli yangınlarından, Osmanlıların milyonlarca kilometre kare genişliğindeki yurtlarında aralıksız sürükledikleri göçlerden, salgınların kalıntılarından, Batılılaşmanın benlik öldüren uygulamasıyla yatak odalarına kadar girip ufak tefeği pencerelerden sokağa savrulan kırıntılarla bitpazarlarına, bedestenlere, çarşılara, panayırlara savrulmuş döküntüler... Bir dünya imparatorluğu başkentini yüzyıllar boyu tıka basa dolduran baha biçilmez anıların, namuslu sevgilerin, onurlu dostlukların küçücük anıları...

Yüreklere, gözlere, parmaklara, dudaklara dokunmuş hediyelerin arta kalanları. Verene göre değer bağlayan incik boncuk... Kırıntı... İnsanoğlunun beğenisini, tutkusunu, açıklayamamazlık edememesinin belirtileri... Bütün bu yığınların üstünde, sağında solunda, atılmışlığın acılığını yenerek soyluluklarını alçak gönüllülükle koruyan kilimler, halılar, heybeler... Osmanlı kadınlığının göz nurunu, el emeğini, üstün zevkini yüzyıllardan beri yiğitçe taşımış, işlemeli yağlıklar, dantelalar, oyalar... Çeşitli
gergef işleri... Maden döküntüsü gibi horlanarak şuraya buraya atılıvermiş oldukları halde nefis çizgileriyle heykellere meydan okuyan bakır kap kacak... Ermeni, Rum, Türk, Laz ustaların Osmanlı bakırcılığına vurdukları şaheser damgalar..."

(Yol Ayrımı, İthaki Yayınevi, b. 2005, sayfa 310-314.)

Dipnot:

(1) Daha fazla tafsilat için şu efradını cami' iki yazı okunabilir:

Bir Hakikat Arayışçısı Kemal Tahir (1910-1973)

Dışlanmış Bir Sol Aydın: Kemal Tahir

(2)Kemal Tahir'in 'tarihi romanları' belli kalıpları kırmış ilk eserlerdendir. İlk dönem eserleri bilinenleri tekrar mahiyetindedir. Ancak son dönem eserleri tam aksinedir. İşlediği tarihi devirleri kendi şartları içinde ele alır ve kalıp ezberlerden mümkün mertebe kaçınır. Devlet Ana ile solcular tarafından dışlandığı gibi "Kurt Kanunu" ile de Kemalist çevrelerce dışlanmış, sıkıntılar çekmiştir.

Bu romanında, Milli Mücadeleye dışarıdan bir gözle bakması, Ankara hareketinin anti-emperyalist olmadığını, bilakis emperyalist devletlerle anlaştığını, savaşların da yedi düvelle değil sadece Yunan kuvvetleriyle yapıldığını vurgulamıştı. Romanın film uyarlaması resmi tarih görüşüne uymadığı gerekçesiyle toplatılmış, 12 Eylül 1980 askeri idaresince tek kopya bırakılmadan imha edilmiştir.

“Abdülhamid aleyhinde yüz yalan uydurdum; birine ben bile inandım. O da harbiye talebelerini denize attırmasıdır. ” Abdullah Cevdet

Karikatür, bir insanın düşüncelerini çizim yoluyla insanlara gülünç bir şekilde anlatmasıdır. Gerek internet, gerek kitaplardan baktığımız kadarıyla şu şekilde bir sonuç çıkardık. Sultan Abdülhamid Han'ın karikatürleri yerli çizerlerden çok Avrupa'da çizilmiştir. Beraberinde karikatürleri iki gruba ayırmak mümkündür: Birincisi Avrupalı çizerlere ait olan karikatürlerdir, ikincisi ise yerli yayında çizilen karikatürlerdir. Sultan tahttan indikten sonra oluşan boşlukta, kin dolmuş sultanın muhalifleri elindeki yayınları yayınlamışlardır. Karikatürler genellikle hakaret niteliğindeydi. Abdülhamid Han döneminde gerçekleşen mühim olayları, dönemin siyasi ilişkilerini konu edinen karikatürler aynen bugün de olduğu gibi propaganda amaçlı kullanılıyordu. Abdülhamid Han'ın muhalifleri onun hakkında mecmualarda, gazetelerde, makalelerde ona iftiralar attılar. Gel zaman git zaman bu iftiralar "birileri" tarafından kaynak gösterilerek bize doğru diye anlatıldı.

Abdülhamid Han'a olan düşmanlığın boyutunu karikatürlerden de görüyoruz. İşte Sultan Hamid hakkında servis edilen 17 karikatür.

1- Toprakların Muhafızı Abdülhamid Han

O dönemlerde popüler olan Fransız Le Petite Journal'de 18 Ekim 1908 tarihinde yayınlanan kapakta Abdülhamid Han'ın balkanları vermek istemeyişi bu şekilde resmedilmiştir. Abdülhamid Han, çok akıllıca bir siyaset izliyordu. Balkanlardaki toprak sahibi olmak isteyen devletleri birbirine düşürmüş, ittifak yapamaz hale getirmişti. Devlet yönetiminden zerre anlamayan İttihatçılar iktidarı ele geçirdikten sonra Balkan Harbi patlak vermiş daha sonrasında I. Cihan Harbi çıkmıştır.

II. Abdülhamid tahttan indirildikten sonra Beylerbeyi Sarayı'nda iken bazı devlet adamları yanlarına uğrayıp onun fikirlerini alıyorlardı. I. Cihan Harbi'nde Anadolu'nun bile kaybedilmesi tehlikesi belirmesi üzerine İttihatçılar, başta Sadrazam Talat Paşa ve Enver Paşa tahttan indirdikleri padişahın yanına gidip taktik almaya çalışıyorlardı.

Talat Paşa'ya ağzından şu sözler çıkmıştır.

"...Benden sonra bambaşka siyaset takip edilmiştir. Bosna-Hersek, Avusturya-Rusya meselesi olmaktan çıkarılmış, Osmanlı-Avusturya meselesi haline, Girit, İngiltere-Rusya meselesi olmaktan çıkarılmış, Osmanlı-Yunan meselesi haline getirilmiştir. Asla affedilmez gaflet olarak Yunan-Bulgar kiliselerinin arasındaki ihtilafı elinizle hallettiniz ve balkan ittifakına yol açtınız. Devlete bağlılığını koruyan Arnavutları, Sırp-Karadağ-İtalya tahriklerine açık kapı yaptınız..."

"Enver Paşa, Abdülhamid Han ile konuştuktan sonra Ulu Hakan, paşa çıktıktan sonra "Allah bu devleti bu hale getirenleri kahhar ismiyle kahretsin." demiştir.[1]

2- Büyük Burun

Davul'da çıkmış olan bu karikatürde kasap çengeline asılmış şeklinde sultanın burnunu görmektesiniz. Altta ise şu açıklama yer alır:

İstanbul’un muahharan gaib ettiği en büyük burun

Tafsilat-ı lazime: Milyarderlerden biri bu burnu altı milyon liraya satın almak istemiş ise de maatteessüf elde edememiştir. Bu burun mukaddema Beşiktaş’a doğru uzamış iken bir hadise-i fevkalade neticesi olarak bu kere tebdil-i mekan etmiştir.

Metnin sadeleştirilmiş hali aşağıdaki gibidir:

İstanbul'un sonraları kaybettiği en büyük burun:

Gerekli ayrıntılar: Milyarderlerden biri bu burnu altı milyon liraya satın almak istemişse de maalesef elde edememiştir. Bu burun eskiden Beşiktaş'a doğru uzamış iken beklenmedik bir olay sonrasında yer değiştirmiştir.

3- Sultana Eşek Yakıştırması

Beberuhi'de yayınlanmış bu karikatürde Sultan Abdülhamid Han'ın ilk önce burnu testere ile kesiliyor daha sonra ortaya eşek çıkıyor. Bu hakaret dolu karikatür yakın tarihimizin şahsiyetlerinden biri tarafından daha kullanılmıştır. Abdülhamid Han'a merkep yani eşek yakıştırmasını M. Âkif'de yapmıştır.

1966 baskılı SAFAHAT isimli kitabında diyor ki:

“Ortalık şöyle fena böyle müzebzep işler,
Ah o Yıldızdaki baykuş ölüvermezse eğer” [sayfa 405]
“Çoktan beridir vardı benim bir derdim,
Gideyim zalimi ikaz edeyim isterdim.
Kafes ardında hanımlar gibi saklıydı Hamid,
Al-i Osmandan bu korkaklık edilmezdi ümid.” [sayfa 415]
“Ah efendim o ne hayvan o nasıl merkepti.” [sayfa 421]
“Ah efendim o herif yok mu kızıl kâfirdi.” [sayfa 422]
“Mısırın en muhteşem üstadı Muhammed Abduh.”
“Çıkarıp gönderelim hâsılı şeyhim yer yer,
Oradan âlem-i İslam'a Cemaleddinler.”

Aynı zamanda bu dizelerde M. Âkif'in Mason Cemaleddin Afganî ve Muhammed Abduh'a olan sevgisini görmektesiniz!

4- Banka Gişesinde Abdülhamid Han

Bu karikatürün hikayesi ise şöyledir:

Sultan Hamid zamanında Ankara Vâlisi olan Mesnevî şârihi (açıklayıcısı) Âbidin Paşa, şehre su getirmek üzere halktan para toplamıştı. Padişah bunu öğrenince, paşaya irade gönderdi. “Su hayrı dinimizce çok makbuldür. Bu şerefi kendim almak isterim. Halktan toplanan paraları geri dağıt! Masrafları kendi malımdan karşılayacağım” dedi. Böylece leziz Elmadağ suyu Ankara’ya getirildi. Toprak künklerle (borularla) mahallelere dağıtıldı. Her mahalleye çeşmeler yaptırıldı. Ankara, güzel ve bol bir suya kavuştu. Cumhuriyet’ten sonra bu su Çankaya’ya alınarak, çeşmelere kuyu veya bend suyu verildi. [2]

5- Abdülhamid Han'ın Vahşi Gösterilmesi

Abdülhamid Han döneminde yapılan karikatürlerin bazıları onun vahşi olduğuna dairdi. Ermenilerin, kendi devletlerini kurma çalışmaları başladığında, bazı Ermeni terör örgütleri Müslüman Türkler'i katletmeye başlamıştı. Aksine bu durum Hristiyan Batı medyasında farklı olarak algılandı, Abdülhamid Han, Ermeniler'i katlediyor diye gösterildi.

Yukarıdaki birinci karikatürde II. Abdülhamid Han kasap, ikinci karikatürde ise yılan başlı olarak gösterilmiştir. [3]

Hakikatte, Rusya'daki bazı Ermeniler, Osmanlı'daki Ermenilere silah dağıtınca Osmanlı gereken önlemleri almış ve Erzurum'daki başpispokoslukta arama yapmıştı. Bunu bahane eden Hınçak ve Taşnak Ermeni örgütleri ayaklanma başlattılar. Osmanlı müdahaleye girişince de "Ermeniler katlediliyor" diye yaygara kopardılar. [4]

6- Çekiştirilen Osmanlı

Bu karikatürde ise farklı bir bakış hakimdir. Sultan Abdülhamid, bir ineğin üzerindedir. Bu inek Osmanlı Devleti'dir. Abdülhamid Han, ineği kontrol etmekte zorlanmaktadır.

7- Kesilen Uzuvlar

Bu karikatürde üç kişi görülmektedir. Hasta yatağında yatan kişinin Sultan Abdülhamid olduğu açıktır. Abdülhamid Han'ın her yeri kesilmiş sadece başı kalmıştır. Bu karede hastanın kesilmiş olan uzuvları, idare Abdülhamid Han'ın kontrolü altında olmadan önce Mithat Paşa ve avanelerinin 93 Harbi'ne sebep olup kaybettiği toprakları temsil etmektedir.

Yataktaki hasta adam(!) şöyle der: “Sevgili doktorlar, tekrar bir uzvumun kesilmesine dair isteğiniz haricinde her emrinize memnuniyetle uyacağım.” Cerrahlar ise Avusturya-Macaristan Dışişleri Bakanı Goluchowski ile Rusya Dışişleri Bakanı Lamsdorff’dur.  [8]

8- "Kes Sesini..."

"F. Graetz imzasıyla Wiener Witzblatt’da 1903 yılında “Kötü durum” başlığıyla yayımlanmış bir karedir. Burada sandalyede sol ayağı sargılı bir şekilde oturan ve Osmanlı Devleti’ni temsil eden şahıs, “Affedersiniz beyler, müdahaleniz gereksizdir. Kendimi güçlü ve oldukça sağlıklı hissediyorum” demektedir. Doktorlar ise, “Kes sesini, ne yapacağımızı senden daha iyi biliyoruz. Huzurumuz için uzvunu kesmemiz kesinlikle elzemdir” diye karşılık vermektedir. Bu karedeki doktorlar Avusturya Macaristan ile Rusya’yı simgelemektedir. Kesilmek istenen uzuv ise, burada belirtilmemiş olduğu hâlde, birçok başka karikatürde de işlendiği üzere Balkanlardaki Hristiyan tebaanın yaşadığı bir Osmanlı Devleti bölgesini tasvir etmektedir."

[9]

9- Ülkenin Durumu

Bu karikatürde ise haksız bir eleştiri yapılmış, Osmanlı Devleti ekonomik açıdan perişan şekilde gösterilmeye çalışılmıştır. Evet, 1877-78 Rus Harbi'nden sonra devletin ekonomik durumu çok kötü bir hal almıştı ancak Abdülhamid harpten sonra iktidarı ele geçirmiş, mali açıdan büyük bir ilerleme sağlamıştır. Karikatürde Abdülhamid Han'ın elinde boş bir cüzdan ve sol tarafında hasar görmüş hilal figürü işlenmiştir.

"Padişahı temsil eden kişi karedeki kadına “İyi sil Fatma, hiç değilse Alman dostumuz dış cepheyi (façade) temiz görsün” demektedir.

Yayın yılı göz önünde bulundurulursa burada 1898’de Kudüs’te bir Alman Protestan kilisesinin açılış merasimi için ülkeyi ziyarete gelecek olan II. Wilhelm’in desteğini sağlamak amacıyla II. Abdülhamid’in ülkenin perişan hâline rağmen onu etkilemek gerektiğine dair vurgusu vardır." [10] Lakin Abdülhamid'in II. Wilhelm'e yaranma gibi bir derdi yoktu aksine II. Wilhelm, onun kıskacındaydı.

10- Dilencinin (!) Rehber Köpeği

Yayınlanan başka bir karikatürde ise II. Abdülhamid bir dilenci, köpeği ise Almanya'dır. Almanya, burada rehber görevini görmektedir. Yani karikatürün manası Almanya'nın Osmanlı'yı istediği şekilde yönlendirmesidir ancak dönemin kaynakları incelendiğinde Osmanlı ile Almanya sağlam ilişkiler kurmuş, Osmanlı'nın menfaati sağlanmıştır. Böyle bir yönlendirme söz konusu değildir.

11- Ermenilerin Bombalı Suikastı

İtalyan La Domenica del Corriere gazetesinde bulunan bu karikatür Ermenilerin, Sultan II. Abdülhamid Han'a yaptığı suikast girişimini göstermektedir. Ermeniler, başta aklındaki suikastı gerçekleştiremeden ölen Samuel Fain (Kristafor Mikaelyan), bomba uzmanı Belçikalı Edward Jorris ve olayın arkasında olan bazı kişilerle birlikte sultana suikast hazırlamışlardı. 21 Temmuz 1905 günü gerçekleşen suikastte, Abdülhamid Han'ın cuma namazından dışarıya çıkışını hesaplayıp 1 dakika 42 saniye olarak belirleyen suikastçılar, bombayı zamanlı olarak yerine koymuş ve sonucu beklemeye başlamışlardı. Lakin Abdülhamid Han cuma namazından çıkarken, Şeyhüislam Cemaleddin Efendi ile birkaç dakika konuşması dolayısıyla bu suikastten kurtulmuştur. Suikast sonucu 26 kişi vefat etmiş, 58 kişi yaralanmıştır. Padişahın olay sonrasında dik duruşu, sakince hareket edişi dikkatlerden kaçmamalıdır.

Aynı zamanda Tevfik Fikret, bir zamanlar kendisini övmek için yarıştığı methiyeler, doğum tebrikleri yazdığı Sultan Abdülhamîd Han’ın, daha sonra amansız düşmanı oldu. Bir Lâhzâ-i Taahhur şiirinde:

“Ey şanlı avcı! Dâmını beyhude kurmadın,
Attın... Fakat yazık ki, yazıklar ki vurmadın!”

diyerek Abdülhamîd Han’a tuzak kuran ermeni anarşistini gönülden alkışlayan bir hâin durumuna düştü.[11] Görüldüğü üzere suikastçıya "Ey şanlı avcı!" demektedir.

12- Abdülhamid Han Portresi

Fransız dergisi Le Petit Journal'in kapağında bu sefer bir karikatür değil, Sultan II. Abdülhamid Han'ın renklendirilmiş portresi yer almaktadır. Portrenin altında "Souverain de l'empire ottoman" yazısı Osmanlı İmparatorluğu'nun Egemenliği manasını taşımaktadır. Osmanlı'nın son zaferi Teselya Harbi'nden yaklaşık 3 ay önce yayınlanmıştır.

13- Mehmed Reşad ve II. Abdülhamid

Malum bu dönemlerde yapılan birçok karikatürde Fransız damgası görmek normaldir. Bu karikatürü Charles Léandre çizmiştir. Karikatürde Mehmed Reşad üzerine oturduğu hilal ile Sultan II. Abdülhamid Han'ı ezmiş ve onun yerine geçmiş olarak tasvir edilmiştir.

14- Çok Yaşa Girit, Çok Yaşa Yunanistan.

Fransız Le Grelot'da Edouard Pépin tarafından çizilen bu karikatürün verdiği mesaj ise Girit ve Yunanistan sorunu ile ilgilidir.

Açıklamaya göre, Abdülhamid’in önde gelen burnundan iyi bir şekilde yararlanın, Çünkü kendisi (burnu), “Çok yaşa Yunanistan! Çok Yaşa Girit!” diye öğrenci protestoculara ve göstericilere monoton bir sesle tekrarlamalarını tavsiye etti. (Altta ezilenler Ermenileri temsil etmektedir.) Ardından da biz Fransız olmalıyız dedi. [Gerçek Fransızlar gibi davranın o zaman!] O zaman kendi sınırlarınızda ne olup bittiğini görürken endişelenmelisiniz. [Bu arada Alsas-Loren'deki Almanların yaptığı baskı da üstte gösterilmiş. Yani Osmanlı'daki bir kısım Fransızlar'a aşık iken, Osmanlı ile Almanya yakınlaşma içinde.]

15- Cumhuriyet Döneminde Bir Abdülhamid Karikatürü

Sultan Abdülhamid Han'ın tahttan indirilişinden 18 yıl geçmişti aynı zamanda vefat edişinin 9. yıldönümüydü ancak ona olan nefret bitmemişti. 10 Şubat 1927 tarihli Büyük Gazete'de neşredilen bu karikatürde Sultan Abdülhamid irticadan sorumlu tutulmuş, elinden denize kan damlıyor. Kanlardan ise "31 Mart" yazısı çıkıyor...[12]

16- Kızıl Sultan (!) Abdülhamid

Padişahı yine kötü ve zalim göstermeye çalışmalardan bir tanesi kızıl sultan iftirası etmektedir. Ayrıca kaynaklara göz attığımızda bu karikatür Le Rire gazetesinin 29 Mayıs 1897'de neşrettiği ilk sayfası olması muhtemeldir. Karikatür Jean Veber tarafından çizilmiştir.

17- Kılıç ve Anayasa

Sultan Abdülhamid'in elinde tuttuğu elbisenin altında dikkatli bakılırsa Constitution yazmaktadır. Bu sözcük, anayasa manasına gelmektedir. Karikatür, elindeki kanlı kılıcı anayasaya silmesi, onun anayasayı bir kağıt parçası(!) olarak gördüğünü vurgulamaktadır. II. Meşrutiyet'ten hemen hemen 1 ay sonra yayınlanmıştır.

 

Sen değil naaşın hükümdar olsa elyaktır bizlere
Dönsün etsin taht-ı Osmaniye tabutun cülus

Ahmed Râsim

 

Dipnotlar:

1. Ahmet Şimşirgil, Kayı X - II. Abdülhamid Han, Timaş Yayınları s. 246-247
2. Ekrem Buğra Ekinci, Padişah Olana Hazine Gerektir Makalesinden İktibastır, 19.02.2014.
3. Ekrem Buğra Ekinci, Sultan Abdülhamid'i Tanımak Makalesinden İktibastır, 17.07.2017.
4. Ahmet Şimşirgil, Kayı X - II. Abdülhamid Han, Timaş Yayınları s. 78
5. H. Bayram Soy, II. Abdülhamid Döneminde Osmanlı-Almanya Yakınlaşmasının Yansımaları, s. 267
6. Ahmet Şimşirgil, Kayı X - II. Abdülhamid Han, Timaş Yayınları s. 147
7. Ahmet Şimşirgil, Kayı X - II. Abdülhamid Han, Timaş Yayınları s. 143
8.  H. Bayram Soy, II. Abdülhamid Döneminde Osmanlı-Almanya Yakınlaşmasının Yansımaları, s. 259
9. H. Bayram Soy, II. Abdülhamid Döneminde Osmanlı-Almanya Yakınlaşmasının Yansımaları, s. 258
10. H. Bayram Soy, II. Abdülhamid Döneminde Osmanlı-Almanya Yakınlaşmasının Yansımaları, s. 255
11. Rehber Ansiklopedisi, s. 5961; 19. cilt, s. 68
12. Derin Tarih, 3. özel sayı.

Karikatürlerin altına kaynakçası yazılmıştır.

Medeniyet mefhumu günümüzde pek çok açıdan tartışılmaktadır. Bazı ülkelere medeni, uygar ülke denilirken, bazı ülkeler 2. sınıf ülke, 3. dünya ülkesi şeklinde isimlendirilmektedir. Peki medeniyet tabirinin ölçüsü nedir? Medeni devlet nedir ve medeni insan kime denir?

İnsanların medeniyet anlayışı farklı şekillerde olabilir. Kimine göre giyim kuşam, kimine göre trafik kurallarına uyma, kimisine göre oturulan ev ve binilen araba, kimisine göre ahlaki yapısı, kimisine göre eğitim seviyesi belirleyicidir. Ama günümüzde umumiyetle ilim, fen, teknoloji, sanayi vb. sahalar akla gelmektedir.

Medeniyet yalnızca ilim ve fen midir?

Medeniyet yalnız ilim ve fen değildir. İlim ve fen, medeniyet için, ancak bir alet, bir vasıtadır. İlimde, fende çok ileri olan milletlere, fen vasıtalarını ne yolda kullandıklarını incelemeden, medeni demek çok yanlıştır. Fabrikaların, motorlu vasıtaların, gemi, tayyare, atom cihazlarının çok olması, gözleri kamaştıran yeni buluşların artması, medeniyeti göstermez. Bunları medeniyet sanmak, her silahlıyı asker sanmaya benzer. Evet, asker olmak için en yeni harb vasıtalarına sahip olmak lazımdır. Fakat, bunlara sahip olan, eşkıyalık da yapabilir.

Sadece ülkelerin imarı, insanların rahatı, medeniyet olmaz. İnsanların, din esaslarından uzaklaşmasıyla, geçimsizlik, sefalet ve sıkıntılarının arttığı görülüyor. Fen aletleri, medenî vasıtalar, akıllara hayret verecek şekilde ilerlediği halde, dünyadaki huzursuzluğun, insanlıktaki sıkıntının azalmadığı, ortadadır. Günümüzde fen ve teknolojide ilerlemiş Batı ülkelerinde gayrimeşru çocuk oranlarının çok yüksek olması, pornonun bir sektör halini alması, uyuşturucu kullanımının yaygın olması maddi zenginliklerin din olmadan medeniyet ifade etmediğinin açık misalidir. Yine Batı dünyasında pekçok zenginin ve popstarın dünya zevklerinde doyuma ulaşması neticesinde psikolojik buhranlar geçirmeleri ve dayanamayarak intihar etmeleri oldukça düşündürücüdür.

Din bilgileri de, teknik aletlerin, rahat için, huzur için  kullanılmasını sağlar. Komünistler, fen bilgileri ile, dev sanayi, muazzam fabrikalar kurdular. Gözleri kamaştıran füzeler, uydular yaptılar. Fakat, bunlarda yalnız fen vardı, din yoktu. Bundan dolayı, fen ile yaptıkları aletleri, kendi milletine işkence yapmak için ve başka milletlere saldırmak için ve dünyada isyanlar, ihtilaller çıkarmak için kullandılar. Her yeri zindana çevirdiler. Fende ilerlemeleri, medeniyete değil, vahşete sebep oldu. Rahat, huzur, insan hakları yok edildi. Bir azınlığın zevk ve safası için, milyonlarca insan sefil oldu. Günümüzde dünyanın en büyük ekonomisi olan Amerika'da ve bazı Avrupa ülkelerinde milyonlarca insan evsiz olup, sokaklarda, parklarda yaşamaktadır. Bu şekilde ciddi bir gelir adaletsizliğinin söz konusu olduğu ülkeler için medenî kavramını kullanmak doğru olmasa gerektir.

Medeni olmak için Hristiyan mı olmak gerekir?

Bugün, Müslüman ülkeleri, ağır sanayide geri kalmışlardır. Hristiyanlar, bunun sebebini, İslamiyetin ilerici değil, uyuşturucu bir din olmasına bağlamaktadırlar ve medeniyetin ancak Hristiyan dini sayesinde elde edilebileceğini ileri sürmektedirler. 

Hristiyanlığın bir ülkenin gelişmesine, zengin olmasına hizmet ettiği şöyle dursun, aksine, bunlara mani olduğu, Hristiyanlığın Avrupa'da hakim olduğu Ortaçağda görülmüştür. Müteassıb Hristiyanlar fennin bulduğu herşeyi günah saymışlar, insanların dünyaya ancak çile çekmek için geldiğini ileri sürerek, eski Yunan ve Roma fen adamlarının eserlerini ortadan kaldırmışlar, eski medeniyet eserlerini yakıp yıkmışlardır. İslamiyetin dünyaya yayılmasından sonra ise eski medeniyet eserleri tekrar meydana çıkarılmış, eski fen bilgileri, Müslümanlar tarafından elde edilen yeni buluşlarla zenginleştirilerek, okutulmaya başlanmış, İslam üniversiteleri kurulmuş, sanayi, ticaret gelişmiş, insanlar sulh ve refaha kavuşmuştur.

Endülüs Emevi Devleti buna tipik bir misaldir. Müslümanlar, Tarık bin Ziyad kumandasında, İspanya'ya geçince, Cordoba(Kurtuba) şehrini başşehir yapmışlardı. Yarı vahşi olan bu şehri, medenî bir şehre çevirdiler. Bir büyük saray, hastahaneler, medreseler yaptılar. Bunların yanında, bir de büyük üniversite kurdular. Avrupa'da ilk kurulan üniversite, budur. O zamana kadar Avrupalılar ilimde, fende ve medeniyetde çok geri kalmışlardı. Müslümanlar, onlara ilim, fen, medeniyet getirdiler. Onlara hocalık ettiler. Daha sonra zamanla İslam medeniyetinden uzaklaşarak felsefe ile çok meşgul olmaya başlayınca zayıfladılar ve yıkıldılar.

2. Cihan Harbinde harab olmuş Japonların, en ileri Hristiyan ülkelerini nasıl geçtiği meşhurdur. Yahûdî olan İsrailliler de, içinde çöl piresinden başka canlı yaşamayan yerleri zengin ormanlara ve tarım topraklarına çevirmişlerdir. Lut Gölü'nden brom çıkarmayı ve normal halde iken sıvı olan bromu, Alman bilginlerinin 'olamaz' demelerine rağmen, katı hale sokmayı ve kolaylıkla yabancı ülkelere ihrac etmeyi, brom ticaretinde Almanları geçmeyi başarmışlardır. Günümüzde ise koyu Katolik olan Güney Amerika ülkelerinin siyasi, sosyal ve ekonomik durumları ortaçağ Avrupasını aratmamaktadır.

Avrupa'nın teknikte ve sanayide ilerlemeye başlaması, son 300 seneden beri olmuştur. Onun öncesinde tam bir ortaçağ karanlığı hakimdir. O zamanlar Avrupalılar hela ve banyo kültüründen de bihaberdir. Fransızların meşhur Versay sarayında yakın bir zamana kadar banyo yoktu. O asırlarda Asya, Irak, Hicaz, Mısır ve Endülüs'de yaşayan Müslümanlar, o zamana göre ilim, teknik ve sanayide zirveye ulaşmışlardı. Hatta, bugün Avrupa'da yürürlükte olan medeni kanunların kaynakları, Endülüs ve Mısır kütüphanelerindeki İslam alimlerinin kitaplarıdır. Papa 2. Sylvester'in dahi, Endülüs üniversitelerinde Müslümanlardan ilim tahsil ettiği tarihlerde yazılıdır. Avrupalıların kullanmakta oldukları Romen rakamları da, matematik işlemlerini yapmaya müsait değildi. Müslüman mekteplerinde okurken, Arabî rakamlar ile bu işlerin kolay yapıldığını öğrenince, bu rakamları kullanmaya başladılar. Bu hal, fende ilerleme sebeblerinden biri oldu. Bütün bunlar bilinince, dinin fennin ilerlemesine ne gibi tesirleri olduğu anlaşılır ki, bundan Hristiyanlardan önce Müslümanlar istifade ederler. Çünki, bugün ellerdeki dört İncilin hiç birisinde devletler hukuku, sanat, ticaret, tarım gibi medeniyet vasıtaları emredilmemektedir. Buna mukabil İslamiyet, bunları emretmiştir. Bütün İslam devletleri, bu esaslarla idare olunduğundan, dünyanın en mamur beldeleri olmuşlardır. Hristiyanlar, İslam memleketlerindeki bu zenginliğe kavuşmak istemiş, bunun için haçlı seferleri düzenlemişlerdir. Haçlı seferlerinin asıl gayesi Hristiyanlığı yaymakla beraber, İslam beldelerinin zenginliğini yağmalamaktır. 

İslamiyete göre medeni kimdir?

Güzel ahlak sahibi olan ve zamanının fen bilgilerine vâkıf Müslümana medenî denir. Fende ilerlemiş, ağır sanayi kurmuş, fakat ahlakı bozuk olan kimseye zalim ve diktatör denir. Fen ve sanatta geri ve ahlakı bozuk olanlara Vahşî kimse denir. Medeniyet tamir-i bilad ve terfih-i ibaddır. Yanî, şehirler yapmak ve insanlara hizmettir. Bu da, fen, sanat ve güzel ahlak ile olur. Kısacası, fen ve sanatın güzel ahlak ile birlikte olmasına denir. Medenî insan, fen ve sanatı, insanların hizmetinde kullanır. Zalimler ise, insanlara işkence yapmakta kullanır. 

Medeniyet, binalar, makinalar, fabrikalar yaparak ülkeleri kalkındırmak ve bilimi ve her çeşit gelirleri, milletlerin hürriyetleri, rahat ve huzur içinde yaşamaları için kullanmak demektir. 20. asırda, medeniyetin bu iki şartından, yalnız birincisi vardır. Fen, göz kamaştırarak ilerlemekte ise de, ekonomik ve teknik buluşlar, insanları köle yapmak, zulüm ve işkence için kullanılmaktadır.  Medeniyet, atom gücü kullanmak ve jet gibi şeyler yapmak değildir. Medeniyet, bunları insanlara hizmet için kullanmaktır. Bu da, İslâmiyete uymakla ele geçer. Komünist devletler ve dikta rejimleri bunun misalidir. 20. asır, fen asrıdır ama medeniyet asrı olmaktan çok uzaktır.

İslam Medeniyeti

Medeni olmak, İslamiyetin emirlerine ve yasaklarına uymakla olur. İslâmiyetden ayrıldıkça medeniyet geriler. Misal olarak Nuh aleyhisselamın oğlu Yafes'in soyundan gelen mümin Türkler, zamanla çoğalarak Asya'ya yayılmış ve zamanla başlarına geçen bazı zâlim hükümdârlar, semâvî dini bozarak, puta taptırmaya başlamışlardı. Bunlardan, bugün Sibirya'da yaşayan Yakutlar, hâlâ puta tapmaktadır. Dinden uzaklaştıkça, eski medeniyet ve ahlaklarını da kaybetmişlerdir. Yine hak dine mensub olmayan Attila önderliğindeki Avrupa Hunları ve Bulgarlar da Avrupa'da benliklerini kaybetmişler, yerli halklar arasına karışmışlardır. Bir başka misal ise Asya steplerinden Anadolu'ya kadar önlerine çıkan her şeyi yakıp yıkan ve tarihte en geniş sınırlara ulaşan Moğollar, bir medeniyete sahip olmadıkları için gittikleri hiçbir yerde kalıcı olamadılar, zamanla Türkleşmeye ve İslamlaşmaya başladılar. Bu misaller gösteriyor ki; Bir devlet kılıç gücüyle ne kadar güçlü olursan olsun, eğer bir medeniyet telakkisine sahip değilse kaybetmeye mahkumdur.

İslamiyet, insanların faydalarına sebeb olan şeyleri emrediyor. Felaketlerine sebeb olanları da yasak ediyor. Dinli olsun, dinsiz olsun, bir kimse bilerek veya bilmeyerek, bu emir ve yasaklara uyduğu kadar, dünyada rahat ve huzur içinde yaşar. Faydalı ilacı kullanan herkesin dertten kurtulması gibidir. Dinsiz kimselerin ve milletlerin birçok işlerinde muvaffak olduklarını görüyoruz. Asrımızda Müslümanların ve Hristiyanların halleri, dinlerinin emrinin tersine bir şekilde zuhur etmiştir. 

Batının batıl itikatlarını, moda ve ahlaksızlıklarını taklid etmek medeniyet değildir. Müslüman milletinin bünyesinde tahribat yapmaktır. Bu tahribatı da, ancak İslama düşman olanlar yapar. İslam dini, Müslümanların tembel, miskin oturmalarına asla izin vermez. Müslümanların her türlü fen kollarında çalışarak ilerlemelerini, başka dinden olanların fende buldukları yenilikleri, onlardan öğrenmelerini, bunları kendilerinin de yapmalarını emir eder.  Tekmil-i sınaat, telahuk-ı efkar iledir sözü meşhurdur. Yani sanayinin, medeniyetin kemale gelmesi, ilerlemesi, fikirlerin birbirine eklenmesi ile olur. Hadis-i şerifte (İlim Çin'de de olsa, onu alınız) buyurulmaktadır.  Müslümanlar, başka milletlerdeki fen vasıtalarını araştırır, öğrenir ve yapar. Fakat, onların bozuk dinlerini, kötü, çirkin huylarını, adetlerini almaz, taklit etmez..

Abbasi halifesi Harun Reşid Fransa kralı Şarlman'a bir çalar saat hediye göndermişti. Saat çalınca, kral ve maiyeti, içinde şeytan vardır diye kaçmışlardı. O zamanda böyle teknik buluşlar yapan Müslümanların bugün geri kalmalarının sebebi, dinlerinin emirlerine itaat etmemeleridir. Fakat biz, bugün hala yüzyıllarca sene evvelki medeniyetimiz ile iftihar ediyor, bugünkü halimizi hiç düşünmüyoruz! Eski ile iftihar olunabilir. Fakat, yalnız onu misal göstermek ayıptır. Biz, bugün de, terakkî göstermek zorundayız. Bir İngiliz masonu olan Reşid Paşa'nın hazırladığı Tanzimat Fermanı ile yüzümüzü Batıya çevirdiğimizi ilan ettik. Birçok şehirlerde mason locaları açıldı. Fakat, bu taklitçilik, zevk ve safada oldu. İlimde, fende ve çocuklarımızı İslamın güzel ahlakı ile yetiştirmekte ecdadımız gibi çalışmadık. Dinimizin gösterdiği yola gericilik denildi. Bizden tâm 29 sene sonra, 1868 de batıya dönen Japonlar, bizden kat kat ilerlediler. Hem de bâtıl dinlerinden hiç ayrılmadan! Medeniyet yarışında önde iken, Tanzîmâtdan sonra ilim ve irfân bırakılıp, nefse ve şeytâna uyuldu. Bu İngiliz afyonu, devlet adamlarını uyuttu. Bugün, yeniden hamle yapmak, batı ile aramızdaki mesafeyi azaltmak, onlara yetişmek, hatta geçmek zorundayız. Bu da boş lafla, nutuk çekerek olmaz! Hadis-i şerifde (Bir kimsenin mâlâya’nî ile, yanî faydasız şeylerle uğraşması, boş vakit geçirmesi, Allahü teâlânın onu sevmediğine işâretdir!) buyuruldu. Bunun için çok çalışmalı ve ecdâdımızın yoluna dönmeliyiz!

Daha ismini duyunca, okuyunca, zikredince hayranlıkla karışık ürpertiye gark olduğunuz şahsiyetler vardır. İmkân olsaydı da beş dakika görüşseydim, zekâlarının, nadir yaratılmış kabiliyetlerinin bir parçasına da ben şahit olsaydım arzusuna kapılırsınız. Benim için bu büyük şahsiyetlerden bazıları: Piri Reis, Uluğ Bey, Ali Kuşçu, Fatih Sultan Mehmed ve tabii ki Mimar Sinan... Liste uzayıp gider ama bu kadarla iktifâ edelim şimdilik.

Listeden Mimar Sinan’ı seçiyorum ve naçizane bir iki kelâm etmek istiyorum bende uyandırdıklarına dair.

Eğer Osmanlı medeniyetinin altın yapraklı bir kitabı yazılacaksa, Mimar Sinan bu kitabın ön kapağı olmalıdır. Öyle bir kapak ki kitabın sayfalarını bir an evvel çevirmek için sabırsızlandırır. Mimar Sinan Osmanlı medeniyetinin aynasıdır, kimliğidir ve elbette yüzlerce senelik kültürümüzün medar-ı iftiharıdır.

Tanpınar'ın kaleminden...

Ahmet Hamdi Tanpınar Beş Şehir isimli eserinin bir bölümünde Evliya Çelebi ve Mimar Sinan’ı aynı cümlede buluşturuyor. Her ikisini de “vatan haritasını benimsemişlerdir” şeklinde methediyor.

“Cedlerimizden iki kişi vatan haritasını benimsemişlerdir. Bunlardan birincisi Mimar Sinan’dır. XVl. asır Türkiye’sini onun eserlerinde bulmak daima mümkündür. İmparatorluğun bu dehâdan payını almamış pek az büyük şehri vardır. O kadar ki Sinan denilince gözümün önünde son derece nisbetli yontulmuş bir mücevher dizisine benzeyen irili ufaklı binalar, ta Macaristan içlerinden başlayarak Akdeniz’e ve Basra Körfezi’ne kadar iner. İkincisi başlı başına bir vatan aynası olan Evliya Çelebi’dir.”

Koca Sinan’ın ismi kalbimi öylesine hareketlendiriyor ki, mimarlık biliminin esaslarını bilmememe rağmen eserlerindeki simetrinin baş döndürücü büyüsüne kapılıyor, zekâsını, kabiliyetini, taşa, çiniye, mermere akıttığı ruh dünyasını yakînen hissediyorum. Bu nadide eserler mimarlık dersleri almayanlara, tekniğini bilmeyenlere hitap etmez diye bir kaide yok tabii. Ama kimi insanlar bu kıymetli mücevherlere “iyi, güzel, geniş, ferah camii, yapanların eline sağlık, ama neticede taş işte canım” sığ bakış açısıyla yaklaşabiliyor. Bu saikle çağlar ötesine damga vurmuş bu eserlerden gözlerin temaşa zevki alabilmesi, manevî atmosferinin tesiriyle tüylerin diken diken olması herkese nasip olmuyor diye düşünüyorum.

İstanbul’da ikamet edip de şehrin silüetinin demirbaşı, yüzlerce senelik bedeninin can damarı Süleymaniye Camii’ni hâlâ görmemiş olanlar var mesela. Bu nasıl bir talihsizliktir; ki bir defa Süleymaniye’nin lezzetini alsalardı, eminiz onu tekrar tekrar görme iştiyakı duyarlardı.

Ayaklarınızı ve kalbinizi mıknatıs gibi kendine çeken bu abidevî külliyeyi hakkıyla tanımaya bir ziyaret kâfi değildir zirâ. Ta asırlar evvelinde, sırf insan kuvvetiyle, üzerinde bulunduğu topoğrafyayla kusursuz bütünleşen böylesine ihtişamlı bir eser inşa etmiş sanatçıya hayranlık beslemek elbette ruhun tabiî refleksi.

Mimar Sinan’ın en parlak yıldızı

Bendeniz Koca Sinan’ın sanatının üç basamağını oluşturan Şehzade, Süleymaniye ve Selimiye Camii üçlüsünden en çok Süleymaniye’ye vurgunum. Bu sebepten yazının merkezine Süleymaniye’yi aldım.

Birçoklarına göre de uzun ve bereketli ömrü boyunca onlarca şahesere imza atan, topraklarımızı çeşit çeşit yıldızlarla süsleyen Mimar Sinan’ın en parlak yıldızıdır Süleymaniye Külliyesi. O, parlaklığını mimarî mükemmelliğinin yanında, şehirlerin yıldızı İstanbul’un en güzel mevkiine kurulmasından da alıyor. Devlet-i Aliyye’nin merkezi İstanbul’un ışığı ona, onun ışığı bizlere aksediyor.

Tanpınar’ın vatanın aynası dediği diğer tarihî şahsiyet Evliya Çelebi der ki:

“Süleymaniye Camii'ni ziyaret eden bir grup Avrupalı mimar ve bilim adamı şöyle söyler: Bütün Avrupa'da geometri bilimi açısından böyle örnek ve mükemmel bina görmedik.”

Yine Tanpınar’ın Beş Şehir kitabından çoğumuzun bildiği bir paragrafla devam edelim:

“Cedlerimiz inşa etmiyorlar, ibadet ediyorlardı. Maddeye geçmesini ısrarla istedikleri bir ruh ve imanları vardı. Taş, ellerinde canlanıyor, bir ruh parçası kesiliyordu. Duvar, kubbe, kemer, mihrap, çeşme, hepsi Yeşil 'de dua eder, Muradiye'de düşünür ve Yıldırım 'da harekete hazır, göklerin derinliğine susamış bir kartal hamlesiyle ovanın üstünde bekler, hepsinde tek bir ruh terennüm eder.”

“Kubbeyi Yere Koymamak”

Tanpınar’ın dediği gibi cedlerimiz sadece inşa etmiyorlardı. Vazifeleri bir eseri meydana getirmekle bitmiyordu. Eserin büyüklüğü gölgelenmesin diye tedbirler alırlardı. Süleymaniye’nin ihtişamına zeval gelmesine mani olmak için de tedbir almışlar, etrafındaki binaların pencerelerini nisbî olarak küçük tutmuşlardı. Mimar Turgut Cansever “Kubbeyi Yere Koymamak” isimli kitabında bu inceliği şöyle izah ediyor:

"Süleymaniye'nin çevresindeki evlerin pencereleri Süleymaniye'yi daha büyük göstermek için şehrin vasatî pencere ölçeğinden daha küçük imâl edilmişti. Üsküdar Mihrimah Sultan Camii'nin arkasındaki sadrazam konaklarında pencere ölçüleri camiyi daha büyük göstermek gayesiyle 90 cm yerine 75 cm olarak imâl edilmişti. Edirne Selimiye Camii’nin çevresindeki evlerin tavan yükseklikleri -ki Edirne'nin Selimiye ile değişen silüetini tamamlamak için bir grup ev Sinan tarafından yapılmıştır- 2,22-2,30 metre ölçüsünde inşa edilerek Selimiye'nin yüceltilmesi amaçlanıyordu.”

"Ve o kutlu caminin kubbeleri..."

Sinan’ın eserlerinde, bilhassa büyük camilerinin her köşesinde, her parçasında sanat, zekâ ve itinanın yanı sıra, insana ve dine elden geldiğince kıymet verme maksadını görüyorsunuz.

Bizzat Saî Mustafa Çelebi’ye yazdırdığı Tezkiretü'l Bünyan isimli otobiyografi ve hatıra kitabında bu itinasına şahit oluyorsunuz. Büyük Mimar Süleymaniye’de icra ettiği sanatın tılsımına kendisi de kapılıyor ve hislerini şöyle ifade ediyor:

“Ve o kutlu caminin kubbeleri açık denizin üzerini süsleyen dalgaları andırıyordu. Yüksek kubbesi ise gökyüzüne altınla nakşedilmiş bir nurlu güneş gibi açık ve aydınlıktı. Minareler ile kubbe, İslâm'ın kubbesi olan Sevgili Peygamber'i ve onun dört dostunu simgeliyordu. Sonunda caminin kubbesi kapandı ve diğer köşeler dengesini bularak tamamlandı. Hattatların kıblesi rahmetli Karahisarî müsennâ hattı ile kubbeye “Allahüyemsiku’s-semâvâtivel-arz” “Allah gökleri ve yeri nizamları bozulmasın diye tutuyor” ayetini sonuna yazdı.”

Bu coğrafyanın insanları medeniyetimizin mihenk taşlarından Mimar Sinan’a şükran borçlu. O ise Tezkiretü’l Bünyan kitabında titiz ve gayretli çalışmalarının karşılığı olarak hayır dua istediğini söylüyor sadece. Dua etmek yetmez; kıymetli mirasına vefa ve hürmet göstermek hepimizin vazifesi.

"Umut ederim ki, zamanın sonuna ve kıyamete dek yaptıklarıma göz gezdirecek temiz yürekli dostlar, çabamdaki ciddiyet ve gayreti öğrendiklerinde insaflı bir gözle bakıp beni hayır duayla anarlar inşallah."

Osmanlı şairleri arasında veciz sözleriyle ve hikmetli deyişleriyle nam salmış çok sayıda zevât dikkati çeker. En basit şekliyle söyleyecek olursak, lise ders kitaplarından hatırda kalan “Nâbi hikmet şairidir”, “Nedim bir aşk şairidir” gibi tekdüze tasnifler yapadururuz. Bunlar arasında bazılarının dilinden dökülenler ise bir darb-ı mesel (atalarsözü) olarak literatürümüzde yerini almıştır. Söz konusu deyişleri bugün dahi hikâyesini bilmesek de kullanırız…

Olmaya Devlet Cihanda

Örneğin Muhibbi mahlasıyla şiirler yazan Kanuni Sultan Süleyman’ı ele alalım. Ona ait olan “Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi” sözünü çok zaman farklı fraksiyonlarıyla dile getiririz. Fakat bunun onun bir gazelinde geçtiğini, tek başına söylenmiş (müfred) bir söz olmadığını ve 10-12 mısralık bir şiirin içinde yalnızca bir satır olduğunu pek bilmeyiz. Bunun gibi değişmesi mümkün görünmeyen hâdiselerden sonra biraz da hayal kırıklığı ile söylediğimiz “Kırk yıllık kâni, olur mu yâni” sözü de Osmanlı şuarasından Kâni isimli bir şairimize aittir ve hikayesi şöyledir:

İstanbul’dan Bükreş’e…

Kânî 1712 doğumlu Tokatlı bir şairdir. Mizahî ve nüktedan kişiliğe sahiptir. Bir ara Trabzon’dan İstanbul’a gelirken devrin tanınmış sadrazamlarından Hekimoğlu Ali Paşa’nın yolu Tokat’a düşmüş ve Kânî de “fırsat bu fırsatdır” diyerek yazmış olduğu bir kasideyi Paşaya takdim etmiştir. Hekimoğlu Ali Paşa şiirden anlayan biri olduğu için bu gencin sahip olduğu yeteneği farketmiş ve onu beraberinde İstanbul’a götürmüştür.

İstanbul’da çeşitli memuriyetlerde vazife alan Kânî, eskilerin tabiriyle serâzâd (kendi hâlinde takılan ve pek söz dinlemeye gelmeyen) biri olduğu için Silistire’ye gitmiştir. Öteden beri kâtiplik yaparak geçimini temin eden şair, Rumeli’de gezdiği birçok bölgede yüksek rütbeli beylerin kâtipliğini (bugün için özel kalem diyebiliriz) yaptı. Ulah beylerinin ve bazı voyvodaların yanında bulundu. Ve bir ara Bükreş’te iken gönlünü Hrıstiyan bir güzele kaptırdı…

 Kırk Yıllık Kâni…

Hrıstiyan güzel, böyle bir teklifi öteden beri bekliyor ve aslında kabul etmeye hazırlanıyordu. Fakat bir şarta bağlı idi… O da, kendisi gibi Kâni’nin de Hrıstiyan olmasıydı…Gel zaman git zaman Kâni’nin başında kavak yelleri esedursun artık bu durum tahammül edilemez bir hâle dönüşmüştür. Ne yapıp edip Hrıstiyan güzele içini açmalı ve ardından sadede gelmeliydi. Şairimiz bu güzel ve genç kıza evlenme teklifi yapmaya karar verdi, bir fırsatını buldu ve mevzuya girdi…

Sonunda Kâni teklifini yaptı ve ardından hiç beklemediği bir cevapla karşılaştı… Kız dedi, “Peki kabul ederim ama o zaman sen de Müslümanlığı bırakıp, Hrıstiyan olursun!” Bu şartın imkansızlığını bilen şairimiz, biraz da mizahla karışık işte o meşhur sözüyle karşılıkta bulundu: “Kırk yıllık Kâni, olur mu Yani…”

Olur mu Yani

Bu sözden iki mana çıkmaktadır. Bugün bir çoğumuzun anladığı ve hayal kırıklığı ile söylenen “Bu kadar da yapılmaz, böyle de olmaz yani” gibi bir anlam.

Fakat öte tarafta “Yani” Osmanlı’da gayri-müslim tebaa arasında yaygın olarak kullanılan bir erkek ismidir. Müslüman olmayanların kullandığı bu Yani ismine mahkeme kayıtlarının tutulduğu Kadı Sicil defterlerinde sıkça rastlayabiliriz. Yani şairimiz demek istiyor ki, “40 yıldan beri Müslümanlık’tan ayrılmayan Kâni, bu saatten sonra din değiştirip, Yani olmaz…”

Memleketimiz gerçekten tarihi kalıntılarıyla dünyada müstesna bir yere sahip. Çünkü Ortadoğu ve Anadolu, ilk insandan beri her zaman insanların yaşadığı yerler olmuş. Bunlardan Efes (Ephesus) şehri de şimdi İzmir’in Selçuk ilçesinde bulunan, tarihi çok eskilere dayanan bir şehir. Ülkemizde de tarih turizmi denince akla ilk gelen yerlerden birisi ve yüz binlerce turist her sene burayı ziyaret ediyor.

Ben de uzun zamandır gitmek istediğim bu antik mekâna nihayet 4 Eylül 2018 tarihinde gittim ve bu yazımda da tamamını kendim çektiğim fotoğraflarla (Efes'teki) bu seyahatimde gezip gördüğüm yerlerden bahsetmeye çalışacağım.

Selçuk’a İzmir merkezden banliyö hattıyla ulaşım mümkün. Banliyö hattı havalimanından geçip Tepeköy durağına geliyor. Oradan da iki saatte bir kalkan Selçuk banliyösüne aktarma yapabilir veya 770 numaralı Selçuk otobüsüne binebilirsiniz. Selçuk merkezde indikten sonra otogardan kalkan Efes dolmuşlarına binip 10 dk içinde Efes’e geliniyor.

Efes şehri ilk defa MÖ 1000’li yıllarda Akdeniz kenarında bir Yunan kolonisi olarak şekillenmeye başlamış. Fakat şuan gezilen Efes şehri, surlarla muhafazaya alınarak Büyük İskender’in generallerinden Lisimahos tarafından MÖ 300’lü yıllarda kurulmuş. Sonra sırasıyla Bergama krallığı, Roma ve Doğu Roma hakimiyetlerine giren şehir, yaşanan istilalar ve depremler yüzünden MS 6.asırda terk edilmeye başlanmıştır.

Şehrin en önemli eseri kuşkusuz Dünyanın 7 Harikası’ndan biri olan Artemis Tapınağı idi. İlk yapılışı MÖ 6.yüzyıla tarihlenen devasa tapınak Tanrıça Artemis’e adanmıştı ve tarih boyunca bir çok deprem ve işgal görmesi sebebiyle şuan yerinde yeller esmekte. 1869’da British Museum ekibi tarafından yapılan kazılarda 6 metre derinlerde temellerine ulaşıldı.

Efes bir liman şehriydi ve bu liman, şehrin zenginliğinde mühim bir rol oynuyordu. Liman havzası ilk olarak Bergama kralı II.Attalos (MÖ 159-138) tarafından çevrelenmiştir. Liman havzası etrafında magazin galerileri bulunmakta ve abidevi bir kapı ile limandan şehre ulaşılmaktaydı.

Bu yolun şimdiki hali ise şöyle:

Şehrin en mühim eserlerinden biri de antik kentlerin olmazsa olmazı tiyatro binası tabiki de. Efes Büyük Tiyatrosu, Helenistik dönemde (MÖ 200 civarı) oditoryumun inşa edilmesine müsait eğimde olan Panayırdağ’ın eteklerine kurulmuştur. 150 yıl kadar sonra daha da genişletilip 20.000 insan kapasitesine ulaşmıştır. Böylelikle Dünyanın en büyük antik tiyatrolarından biri olmuştur. Sahne gösterileri, konserler, sanat ve spor müsabakalarına mekan olmuştur. Roma devri zamanında da son derece popüler olan Gladyatör dövüşleri için de kullanılmıştır. Yapı, aynı zamanda Efes halkının kullandığı mühim bir toplantı sahasıdır. Bu bağlamda, Yeni Ahit’te Aziz Paulus’un misyonerlik faaliyetlerine karşı Tiyatro'da Efes kentinin gümüş zanaatkarlarının kendisine isyanı yer almaktadır.

Efes Tiyatrosu kazı çalışmaları 19.asrın sonlarına kadar uzanır. 1800'lerin sonlarında başlanan ve Avusturya Arkeoloji Enstitüsü tarafından yapılan kazılarda Tiyatronun tamamı harabe halde toprak altından çıkarılmıştır. 1990'lardan sonra da şimdiki haline getirilmiştir.

Tiyatronun önündeki caddeden, şehrin merkezine doğru yürümeye başlıyoruz. Bir zamanlar dip dibe taş evlerden oluşan mahallelerin yerinde şimdi harabeler var. Restorasyon çalışmaları dahilinde önemli bazı eserler ayağa kaldırılmış. Mesela tiyatronun caddeye bakan tarafındaki bir Helenistik devir çeşmesi, artık suları akmasa da eski ihtişamından bir şey kaybetmemiş.

Cadde ilerde sola ve sağa olmak üzere ikiye ayrılıyor. Sol taraf, yokuş yukarı olarak şehrin ilerisine doğru devam ederken; sağ taraf, şehir meydanı ve bazı abidevi eserler ile kamu binalarının olduğu meydana (Agora) açılıyor.

Tam yol ayrımında, sağa dönünce ihtişamlı bir bina cephesi ile karşılaşıyoruz. Kelsus Kütüphanesi olarak bilinen bu bina, Efes’teki en güzel yapılardan biri.

Kütüphane, MS 117 senesinde, Gallius Julius Aquila tarafından, içinde imparatorluğun Asya eyaletinin valisi olan babası Celcus (Kelsus) Polemaeanus’un anıt mezarı da olacak şekilde inşa edilmiş. Ana kapıdan girdikten 5-6 metre sonra eski kiliselerin apsisinde bulununan aziz mezarları gibi, kütüphanenin apsisinde yüksekçe bir kısımda lahit yer alıyor. Üstünde de Tanrıça Athena’nın heykeli var imiş o zamanlar. Şimdi ise turistlerden bazıları, mezarın üstüne çıkıp heykel kaidesinde fotoğraf çektiriyorlar.

Tomarlar, duvarlardaki oyuklarda bulunan raflarda duruyordu. Rafların arkasındaki duvarlar da çift sıra kalın taştan örülmüş ki, tomarlar sıcaktan ve nemden çabuk etkilenmesinler. İki katlı olan kütüphanenin kapasitesi yaklaşık 12.000 tomardı ve bu da onu, antik zamanlardaki en zengin kütüphanelerden biri kılıyordu.

Kütüphanenin girişinde 4 adet heykel var. Bunlar kaidelerinde sırayla Kelsus'un Hikmeti (Sofia), Bilgeliği (Episteme), Zekası (Ennoia) ve Yiğitliği (Arete) yazıyor ve bunları temsil ediyorlar.

Şunu da söylemeden geçmeyelim ki nişlerdeki bu heykeller ve sütun kemerlerindeki işlemeli geçişlerin hiçbiri orijinal değil (Tüm Efes'teki önemli parçaların hepsi de öyle). 1910'da Avusturya Arkeoloji Enstitüsü tarafından yapılan kazılar neticesinde orijinal parçalar Viyana'daki Efes Müzesi'ne götürüldüler.

Burada bir tarihi eser kaçakçılığı gibi bir durum söz konusu değil çünkü zaten kazıyı yapanlar onlardı ve tüm işlemler, anlaşmalar ve izinler dahilinde yapılıyordu.

Üstte, Kelsus kütüphanesinin 5 parçadan müteşekkil kemer süslemelerinden bir örnek. Tek parçası orijinal dördü kopya, Aşağıdaki resim ise Viyana'daki Efes Müzesi'nden, bize bıraktıkları orijinal parça hariç diğer dördü orijinal.

Yine aynı şekilde, yukarıda Selçuk'taki Efes müzesinde bulunan ve antik şehirden çıkarılan en önemli eserlerden biri olan tanrıça Artemis heykelinin kopyası ve aşağıda Viyana'daki orijinali.

Yol ayrımından sola doğru devam ettiğimizde ise, etrafı abidevî çeşmeler, tapınaklar ve kamu binaları ile dolu uzun bir cadde bizi karşılıyor.

Cadde üzerindeki, İmparator Hadrianus'un (hd. 117-138) şehri ziyaretinin ardından, ona ithaf edilerek inşa edilmiş olan tapınaktan geriye kalanlar. Sonradan önüne konan öndeki dört kaidede ise, 3.asrın sonlarında hüküm sürmüş dört imparatorun heykelleri varmış. Diocletian, Maximian, Galerius ve Büyük Konstantin. Herbirinin isimleri kaidelerinde yazılı.

Tam iki tepeciğin arasında kalan yol boyunca süren bu binalar arasında en dikkate şayan olanları ise Yamaç Evler tesmiye edilen, Efes şehrinin soylularının ve ileri gelen zenginlerinin villaları. 100 sene evveline kadar yaklaşık 1500 senedir toprak altında olan bu evlerde, kazı ve tamir çalışmaları hâla sürüyor. Burayı ziyaret etmek de, ayrıca 20TL.

Yamaç evlerde çok şümullü bir ısıtma sistemi de mevcutmuş. Hamamlarda ısıtılan sudan çıkan sıcak buhar, kilden imal edilmiş borular vasıtasıyla, zemin altından ve duvarların içlerinden geçerek odaları ısıtıyormuş.

Efes harabelerinin en mühim eserlerini anlattık, elbette tüm Efes bu kadar değil ama yazının çok uzun olmaması için bu kadarla iktifa edelim.

Şimdi tekrar dolmuşa binip Selçuk'a geri döneceğiz ve orada da mutlaka görülmesi gereken birkaç yeri ziyaret edeceğiz.

Selçuk'a geldiğimizde saat öğleni biraz geçiyor biz de karnımızın acıktığını hissediyoruz. Selçuk'ta ne yiyebiliriz diye bir soru aklınıza gelirse, Selçuk Pidecisi tavsiyemizdir. Dolmuştan otogarda indikten sonra karşıya geçin ve sağa doğru 100 metre yürüyün. Pideci, sol tarafınızda kalacak. Google Haritalardan da bakabilirsiniz. Hem fiyatlar makul hem de çok lezzetli. Pidelerden sonra tatlı olarak tahinli pide yemeyi de unutmayın 🙂

Selçuk'ta ilk durağımız Aziz Yuhanna Bazilikası. Hazret-i İsa (aleyhisselam)'ın havarilerinden Yuhanna'nın ömrünün son zamanlarını, o zamanlar için büyük bir şehir ve halkının da kâhir ekseriyeti putperest olan Efes'te insanlara hak dini anlatarak geçirdiği ve vefat ettiğinde de şimdiki kabrinin olduğu tepeye defn edildiği rivayet ediliyor. Bu oldukça eski bir rivayet, öyle ki vefatından sonra üstüne bina edilen küçük kiliseden sonra 6.asırda, İstanbul'daki Ayasofya'nın da bânîsi olan İmparator Justinianus (hd. 527-565) tarafından çok büyük bir bazilika inşa edilmiş.

Özellikle 14. asırda yaşanan büyük depremler sonrası tamamen harabe haline gelmiş olan bazilika, son asırda yapılan kazılarla kısmen ayağa kaldırılmış.

Havariler Kur'ân-ı Kerimde övülürler. İsa aleyhisselam kavminin inkarıyla karşılaşıp da "Allah yolunda kim bana yardım edecek?" deyince Havariler de: "Biz Allah yolunun yardımcılarıyız; Allah’a inandık, şahit ol ki bizler Müslümanlarız. Rabbimiz! Senin indirdiğine iman ettik ve Peygamber’e uyduk. Artık bizi (hakikate) şahitlik edenlerle beraber yaz." demişlerdi (Âl-i İmrân 52-53).

Buraya kadar gelmişken az ötemizde bulunan ve tarihi Bizans zamanına dayanan tarihi kaleye de uğramadan olmaz dedik ve 200 metre kadar ilerdeki kaleye doğru yola koyulduk. Bu bazilikanın ve az ötesindeki kalenin üstünde bulunduğu tepenin ismi Roma zamanında, Aziz Yuhannadan ve ona ithaf edilen incilden ötürü Ayios Theologos (Aziz Yazıcı) ünvanıyla anılırdı. Şimdi de bu ismin bozulmuş hali olarak Ayasuluk tepesi deniyor.

Kalenin ilk inşası 6.asra tarihleniyor. Aydınoğlu Beyliği ve Osmanlı zamanında kale çok defa tamir edilmiş ve faal kalmış. Evliya Çelebi de kaleyi ziyaret edip içeride aileleriyle yaşayan askerlerden bahsediyor.

Kale burçlarına çıkmak her ne kadar biraz tehlikeli olsa da, oradan göreceğiniz manzaraya değiyor. Ayaklarınızın altında, Ege Denizine doğru 10km boyunca dümdüz uzanan, içinden Büyük Menderes nehrinin kıvrıla kıvrıla geçtiği bereketli Menderes ovası. Menderes ismi Yunanca μαίανδρος (Maindros) tan bozma bir tabir ve kıvrım, dolambaç demek.

Bir sonraki durağımız 1375 senesinde, Aydınoğlu İsa Bey tarafından inşa edilmiş olan büyük cami. Bu cami de depremlerle harab olmuş iken 20.asırda büyük bir tadilat ile ayağa kaldırılmış ve şimdi ibadete açık.

Son olarak da Efes Müzesine uğrayıp seyahatimizi noktalayacağız. Burada Efes'ten çıkan onbinlerce tarihi eser teşhir ediliyor. Kıymeti yüksek bazı parçaların orijinalleri Viyana'da olsa da, burada da günlük hayata dair orijinal bir çok eser mevcut.

Efes, uzun zaman boyunca zengin bir liman şehri olduğu için binlerce yıl zarfında neredeyse her imparatora ait para bulmak mümkün.

Müze ziyareti sonrasında Belediye'nin önünden, yine 770 numaralı otobüse binerek Tepeköy'e geliyoruz ve oradan da İzmir merkeze gitmek için Halkalı metrosuna aktarma yapıp günümüzü noktalıyoruz.

İzmir'in Aydın hududunda bulunan bu şirin ilçeyi ve antik şehrini gezmek için tam 1 gün ayırmalı ve mümkünse Eylül'den sonra ziyaret edilmeli. Zira Temmuz-Ağustos'ta şiddetli sıcak oluyor. Benim gezdiğim 4 Eylül'de dahi öğlen 12-3 arası 5 dakikadan fazla güneşin altında durulamayacak kadar yakıcı bir sıcak vardı. Efes'te bazen mermerlerin arasında gölgelenip serinlemek ihtiyacı hasıl oluyor. Yanınızda da mutlaka bir kaç şişe su taşıyın zira Efes'in içinde 500ml. su 6TL'ye satılıyor 🙂