Fıkhın Bilmecesini Çözen Kitap; “Elgâz-ı Fıkhiyye”

Bilmeceler bütün şark milletlerince köklü bir geçmişe sahiptir. Edebiyatımızda bilmeceler ekseriyetle şiir şeklinde hazırlanmıştır. Halk şiirinden divan şiirine, şairler dinleyicileri düşündürmek, düşündürürken de şaşırtmak için türlü kelime oyunları ve benzetmelerle ilgi, alaka toplamıştır. İşte klasik şiirimizde aruz ölçüsüyle hazırlanmış böyle bilmece metinlerine “luğaz” denilmektedir.

Elğâz kelimesi de Arapça olup, muamma, bilmece manasına gelen luğz (lam-ğayn-ze) kelimesinin cem’i, çokluk hâlidir. Fıkıh kelimesi ise Mecelle’nin 1. maddesinde şu şekilde ifade edilir; ”ilm-i fıkh mesâil-i şer’iyye-i ameliyyeyi bilmekdir”. Yani fıkıh ilmi bir müslümanın günlük hayatta karşısına çıkabilecek meselelerin İslami hükümlerini ihtiva eder.

Elğâz-ı Fıkhiyye yani “fıkıh lugazları”; isminden de anlaşılacağı üzere fıkıh ilmine dair muhtelif bilmecelerden oluşur. Bir Müslümana hayat boyu lazım olacak bilgilerin akılda kalması, öğrenilmesinin kolaylaşması için, Mehmed Zihnî Efendi tarafından tercüme-şerh şeklinde yazılmış bir kitaptır.

Kitabın ilk sayfasında Elgâz-ı fikhiyye yazısının ardından ”mimmâ mennAllahu subhanehu bihi ala abdihi Mehmed Zihni” yazar. Manası ”Onunla Allahu subhanehunun iyilik yaptığı kulu Muhammed Zihni” demektir.

Kitapta yer alan mes’ele(sual) ve cevaplar mevzulara göre ayrılmış ve kitâbü’t-Taharet başlığıyla yani temizlik bahsiyle başlanmıştır. Taharet bahsinde ilk olarak “Suların efdali hangi sudur, denirse peygamberimizin -sallallahu aleyhi ve sellem- efendimiz hazretlerinin esâbi’-i şerifesi(mübarek parmakları) arasından nebe’an(fışkırma) eden sudur denilir” ardından ilave ettiği arapça bir şiir ile de sıralamaya Zemzem suyu, Kevser suyu ve Nil Nehri ile devam eder. Ardından kitâbu’s-salât(namaz), zekat, savm(oruç), hac, nikah, talâk, ıtâk(Köle azad etme), eymân(yeminler), hudud(cezalar), siyer, lakiyt-lukata-âbik-mefkud(sahipsiz sokakta bulunmuş çocuk-bulunmuş sahipsiz mal-kaçak köle-hayatta olup olmadığı bilinmeyen kimse), vakıf, bey'(satın alma), kefalet, havale, kaza, şehadet(şahitlik), vekalet, ikrar, sulh, mudarebe, hibe, icare, ariyet, vedia, mükateb(Belli bir ücret ödeyince hürriyetini almış olacak köle), me’zun(Alışveriş izni verilen kölelik), gasb, şuf’a, kasem(yemin), udhiyye ve zebayıh(kurban ve kurbanlık), kerahiyye, daman(kefil olma), cinâyât, vasiyyet, feraiz(miras) gibi başlıklara ayrılmıştır.

Birçok fıkhî meselede bilmece şeklinde yüzlerce sual-cevap hazırlanmıştır. Elgâz-ı Fıkhiyye’deki bilmeceler zihni çalıştırarak insana beyin jimnastiği yaptıran ve cevabı okunduğu zaman da çoğu zaman gülümseten cinstendir. Elğâz-ı Fıkhiyye, her ne kadar fıkıh ilmine tahsis edilmiş olsa da, muhteviyatında hesap ve zeka ile alakalı luğazlar(bilmeceler) da vardır.

Kitap hazırlanırken, Hanefî fakihlerinden İbn Nüceym’in Eşbah kitabının luğâzla alakalı bahsi esas alınmıştır. Ez-Zehâirü’l-Eşrefiyye ve Hamevî’nin İbn Nüceym’in eserine yazdığı Ğamzü ‘Uyûni’l Besâir adlı şerhinden de istifade edilmiştir. Son sayfasında Tashîhât bulunmak üzere toplam 232 sahife olan bu eser, 15 Rebîulevvel 1307 Cuma günü kuşluk vaktinde bitirilmiş ve hicri 1309 senesinde tab olunmuştur. Kitabı okumak meraklısında emsalsiz bir haz uyandırmaktadır.

Şimdi isterseniz Elğâz-ı Fıkhiyye’den aldığımız aşağıdaki 10 bilmeceyi cevaplar kısmına bakmadan ister 1 tanesini, ister yarısını, isterseniz tamamını teker teker çözmeye çalışın.(Bilmeceler Hanefi mezhebine göre hazırlanmıştır)

Mes’ele 1: Hangi uzuvdur o ki abdestte onu yıkamak bir zaman farzdır bir zaman farz değildir?(taharet, 9)

Mes’ele 2: Hangi murdar(pis) kaptır o ki yıkamaksızın tahir olur? (Taharet, 21)

Mes’ele 3: Hangi farz namazdır ki edası lazımdır da kazası sahih değildir? (Salat,9)

Mes’ele 4: Hangi adamdır ki ona abdest alacak temiz suyu ya da teyemmüm edecek temiz toprağı bulunduğu halde abdestsiz ve teyemmümsüz olarak namazı kılabilir ve iadesi de gerekmez?(Salat,12)

Mes’ele 5: Hangi namazdır o ki onda besmele cehri okumak lazım olur?(Salat,14)

Mes’ele 6: Mescidin neresinde namaz kılması mekruh olur?(Kerahiyye,3)

Mes’ele 7: Hangi zengindir ki Kurban Bayramında ona yalnız bir koyun kesmek lazım gelirken, o hangi fakirdir ki ona iki kurban kesmek lazım gelmiş olsun? (Zebayıh,3)

Mes’ele 8: Bir kimse nehirde yıkanmakda olan zevcesine ”eğer sen bu sudan çıkarsan benden boşsun” demiş olursa ne yapmak lazım gelir?(Eymân,1)

Mes’ele 9: İslamda en evvel taksim olunan miras hangisidir?(Ferâiz,1)

Mes’ele 10: Nasıl olur ki bir adam vefat ederek terk ettiği emmizâdesi ondan on bin dinar miras yemiş olup, eğer meyyitin bir oğlu bulunmuş olsa iki bin dinarını o almak lazım gelmiş olsun? (Ferâiz,14)

Cevâb 8: Sudan çıkar ve bir şey lazım gelmez. Çünki kadının bulunduğu su cereyan etmekde olduğu cihetle ondan zail olmuşdur. Mahlufun aleyh(hakkında yemin edilen husus) vâki olan su o değildir.

Cevâb 9: Sa’id bin Rebi’ radiyallahu teala anh hazretlerinin mirasıdır.(Geniş bilgi fıkıh kitaplarındadır)

Cevâb 10: O şöyle olur ki vefât eden adamın otuz bin dinarı çıkıp yirmi sekiz kız ile bir amucazâde varis bulunur. Akçenin 2/3ü olan yirmi bini kızları alır. 1/3ü olan on bin dinarı amucazadesinin olur. Eğer meyyitin bir oğlu bulunmuş olaydı,[Allah size çocuklarınız hakkında erkeğe kadının hakkının iki misli miras vermenizi emreder. Nisa,11] otuz binin iki bini müstakil onun ve yirmi sekiz bini yirmi sekiz kızın olur idi.